Zondag Oosterse Kerken: Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel

Op zondag 3 mei a.s., Vijfde Zondag van Pasen, wordt de jaarlijkse Zondag voor de Oosterse Kerken gehouden in de Rooms-katholieke Kerk van Nederland. Dit jaar 2015 is de titel van de zondag: “Oecumenisch Patriarchaat. De Orthodoxe Kerk van Constantinopel”.

De zogeheten oecumenisch patriarch, in de huidige persoon van Zijne Alheiligheid Bartholomeos I, is geregeld in het nieuws: de ontmoetingen met paus Franciscus in Rome en Istanboel, de recente aanwezigheid bij het Oud-katholieke Jubileum te Utrecht, et cetera, zijn hier goede voorbeelden van.

Oecumene

‘Oecumenisch’ in de titel van de patriarch van Constantinopel betekent hier allereerst in de oude zin van het woord: ‘van de bewoonde wereld (oikoumenê)’, ‘universeel’. Patriarch Bartholomeos maakt zijn eeuwenoude betiteling ‘oecumenisch’ echter ook in de moderne zin van het woord waar: zich inzettend voor de eenheid onder alle christenen. Zijn voorgangers deden dat ook al. Constantinopel was al eind 19e eeuw een initiatiefnemer van oecumene! Het is mede-oprichter
van de Wereldraad van Kerken te Amsterdam in 1948.

Schisma: een trieste geschiedenis

Met het ‘Grote Schisma’ van 1054 werd de groeiende breuk tussen de Kerken van Constantinopel en Rome officieel bezegeld. We zitten nog steeds met deze droevige erfenis. Ook de protestantse Kerken hebben dat schisma na 1507, begin van de Reformatie, niet kunnen bijleggen met de Grieks-orthodoxen.
De ‘Oecumenisch patriarch’ is de primus inter pares, ‘eerste onder gelijken’, te midden van de leiders van de andere autocefale (= bestuurlijk volledig zelfstandige) Oosters-orthodoxe Kerken. De kerk van Constantinopel staat ook wel bekend als ‘de grote Kerk van Christus’. Zij was ooit ‘gevestigd’ in de beroemde Aya Sofia en had een geweldige invloed in de Orthodoxie van de Byzantijnse ‘commonwealth’, die zich uitstrekte over het oostelijk gedeelte van het Middellandse Zeegebied, naar het Midden-Oosten, Midden-Europa en Oost-Europa.

In Westen

Tegenwoordig vallen, behalve in Turkije, vele orthodoxe bisdommen in het Westen onder de patriarch van Constantinopel. Zo kennen o.a. Nederland en België een groot aantal parochies onder het oecumenisch patriarchaat, zowel via de Grieks-orthodoxe metropoliet van België en exarch van Nederland, mgr Athenagoras [Peckstadt]; de Russisch-orthodoxe exarch van Parijs, mgr Job [Getcha]; en de Oekraïens-orthodoxe aartsbisschop van de VS, mgr Antony.

Spanning

De oecumenisch patriarch zijn ere-primaatschap is niet onweersproken, noch van politieke noch van kerkelijke zijde. De Turkse seculiere staat – tegenwoordig overigens onder een gematigd politiek-islamitische regering -, bagatelliseert steeds zijn positie tot de proporties van een lokale bisschop voor de overgebleven 2.000 Griekse orthodoxen in het land; het Patriarchaat Moskou, ‘het Derde Rome’, de grootste Oosters-orthodoxe kerk, staat in een zekere relatie van spanning en rivaliteit tot ‘Constantinopel’.

Relatie met zetel van Rome

De relatie met ‘Rome’ is al jaren uiterst hartelijk en heeft onder paus Franciscus weer een extra impuls gekregen. Patriarch Bartholomeos is een open man, bekend ook als de ‘groene patriarch’ door zijn inzet voor de ecologie. De 50-jarige herdenking in het afgelopen jaar 2014, van de ontmoeting paus Paulus VI en Patriarch Athenagoras in 1964 ligt nog maar net achter ons. In 1965 werd wel de wederzijde banvloek opgeheven, maar kon nog niet de kerkelijke eenheid worden hersteld. Er is nog veel te doen; Constantinopel speelt daarin aan Orthodoxe zijde een voortrekkersrol.

Nieuwe impulsen?

Er is – hoogstwaarschijnlijk – een Pan-orthodox Concilie op handen in 2016, met alle nieuwe impulsen van dien, die dat naar binnen en naar buiten de oosterse Orthodoxie zal geven.

Materiaal voor de liturgie

Materiaal om aan de Zondag voor de Oosterse Kerken 2015 aandacht te besteden (info, preeksuggesties, voorbede) vindt u in een bijgevoegde pdf door te clicken op: OEcumenisch Patriarchaat. 

Foto’s:
– In 1964 gaf oecumenisch patriarch Athenagoras een icoon van Petrus en Andreas, de twee broers en respectievelijk de patronen van Rome en Constantinopel, aan paus Paulus VI.
– In de huidige patriarchale Sint-Joriskerk in Istanbul hangt een icoon van Christus de Hogepriester, niet een Jezusafbeelding, bekleed met een anachronistisch bisschopsgewaad, maar een permanente actuele gedachtenis aan Wie het hoofd is van de Kerk (Foto: L. van Leijsen).