In Vrijheid Verbonden is een forum voor interreligieuze ontmoeting en dialoog. Het werd opgericht in 2005 naar het voorbeeld van het vredesgebed in Assisi. Jaarlijks vindt in Utrecht een bijeenkomst plaats om de rijkdom en verbondenheid tussen godsdiensten en levensbeschouwingen zichtbaar te maken. Op 23 januari 2017 zal prof. Herman van Rompuy, oud-voorzitter van de Europese Raad een lezing houden over ‘Godsdienst, levensbeschouwing en de rechtsstaat in Europa’. Drs. Berry van Oers, vanaf het ontstaan nauw bij dit initiatief betrokken, beschrijft in dit artikel hoe het initiatief ontstond en wat het beoogt.
Op 15 december 2005 werd het jubileumjaar ter gelegenheid van het zilveren regeringsjubileum van H.M. Koningin Beatrix afgerond met een grote landelijke, multireligieuze bijeenkomst in de Utrechtse Domkerk. Het was de wens van de vorstin om haar jubileum multireligieus af te sluiten. De koninklijke multireligieuze bijeenkomst werd georganiseerd door een speciale stuurgroep bestaande uit Ineke Bakker, Gerd Schutte, Jan Pommer, Anton Houtepen, Mohammed Sini, Hans Kuperus, Josien Folbert, Marie-José Alting von Geusau, hofdame Miente Boellaert en Berry van Oers. De leiders van de christelijke, joodse, islamitische, hindoeïstische, boeddhistische en humanistische traditie, en vertegenwoordigers uit hun achterban kwamen er samen met de koningin, de prins van Oranje, prinses Maxima en prinses Margriet. Ook het bijna voltallige kabinet en de fractieleiders van de politieke partijen waren aanwezig. De bijeenkomst werd live op televisie uitgezonden. Al tijdens de voorbereidingen van de bijeenkomst groeide het enthousiasme bij de organisatie snel. Na afloop was de euforie groot: “Nog nooit vertoond, geweldig, uniek!” Anderen wezen naar Assisi. Bijna twintig jaar eerder in 1986 kwamen religieuze leiders daar op uitnodiging van paus Johannes Paulus II samen tijdens een vredesbijeenkomst. Nu was er voor het eerst een interreligieuze happening op een dergelijke grote schaal in Nederland. De stuurgroep besloot naar mogelijkheden te zoeken voor een vervolg. Het initiatief ‘In Vrijheid Verbonden’ was daarmee geboren en zocht toekomst.
Baanbrekend
De bijeenkomst was in meerdere opzichten baanbrekend. De waarde lag in het commitment van de godsdiensten aan een vorm van samenwerking. De oude formule van trouw aan God, koningin en vaderland kreeg een nieuwe formulering en inhoud: ‘In vrijheid verbonden; samen leven in wederzijds respect’. Een tweede waardevol aspect was dat waar de officiële religieuze instanties slechts met moeite interreligieuze bijeenkomsten wilden of konden organiseren, de aanwezigheid van de koningin voldoende was om een wijdvertakte interreligieuze bijeenkomst te realiseren. Tenslotte was het bewonderenswaardig dat het koninklijk huis, lang verbonden aan de hervormde kerk als enige religieuze instantie, nu een brede belangstelling toonde voor alle hier in Nederland aanwezige religies en levensbeschouwingen.
Toegevoegde waarde
De stuurgroep voegde daad bij woord. De bijeenkomsten kregen een jaarlijks vervolg. Het ene jaar in de vorm van een kleinere expertmeeting, waarin thema’s werden uitgediept: de betekenis van vrijheid; de bronnen van respect. Het andere jaar kreeg telkens de vorm van een grotere ceremoniële bijeenkomst in aanwezigheid van prinses Beatrix. Daarnaast zocht men naar mogelijkheden om het gedachtegoed van ‘In Vrijheid Verbonden’ door te zetten, ook op lokaal vlak. Er zijn talloze initiatieven die beogen het samenleven vanuit de diversiteit van culturen, religies en levensbeschouwingen te stimuleren en te inspireren. ‘In Vrijheid Verbonden’, waarin met de nadruk op ontmoeten in plaats van bidden en vieren, participatie van zowel orthodoxe als liberale vleugels mogelijk is gemaakt, kan belangrijke toegevoegde waarde hebben in dat rijk geschakeerde krachtenveld. De toegevoegde waarde ligt vooral in het ´open ontmoeten´, haar lichte organisatiegraad en deelname van orthodoxe en liberale vleugels. Wie wil aansluiten kan dat doen. Wie zich daartoe niet uitgenodigd voelt op dit moment is dat op enigerlei ander moment wel en is dus in principe niet buitengesloten. Deze open non-exclusiviteit maakt laagdrempelig en toegankelijk. Het is belangrijk dat dit karakter wordt gehandhaafd en wordt doorvertaald: van het ontmoeten als intrinsiek doel verbreden tot meer algemeen maatschappelijk doel.
Geen vrijblijvendheid
Tegelijkertijd zou ´In Vrijheid Verbonden´ niet in vrijblijvendheid moeten ontaarden. Het ontmoeten is een belangrijke rode draad en succesformule, maar geen doel op zichzelf. Tijdens de tweede bijeenkomst op 23 januari 2007 werd een verklaring aangenomen en ondertekend die daarin richting wil geven. De preambule van de verklaring luidt: ”‘De Nederlandse samenleving is de eeuwen door een smeltkroes geweest van volkeren en culturen. Mensen met verschillende religieuze overtuigingen en levensbeschouwingen hebben er, soms met vallen en opstaan, in wederzijds respect leren samenleven. Vluchtelingen en migranten uit de hele wereld hebben hier hun toevlucht gevonden en zijn in vrijheid als burgers verbonden geraakt met hen die hier al eerder woonden. Reeds op 23 januari 1579 sloten de noordelijke gewesten van de Republiek der Nederlanden te Utrecht ‘een eeuwig verbond van eenheid’ op basis van vrijheid van godsdienst en respect voor ieders levensovertuiging. Steden uit de zuidelijke gewesten sloten zich spoedig daarna bij deze ‘Unie van Utrecht’ aan. Ze verklaarden in artikel 13 van deze Unie ‘dat alle burgers vrij zijn om hun eigen geloof te belijden en dat de overheid niemand voor dat geloof ter verantwoording mag roepen of vervolgen. Dit grondrecht van vrijheid van godsdienst en het inzicht dat de overheid niet mag treden in de geloofs- of levensovertuiging van haar burgers zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en vormen de basis voor vreedzaam samenleven.’”
Verklaring
De Gemeenschappelijke verklaring luidt als volgt: “Als vertegenwoordigers van religieuze en levensbeschouwelijke gemeenschappen verklaren wij gezamenlijk dat wij dit grondrecht van de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst onderschrijven en willen uitdragen; dat wij ervan overtuigd zijn dat geen enkele religie of levensbeschouwing mag aanzetten tot, dreigen met of toepassen van geweld of discriminatie jegens andersdenkenden; dat niemand tot het belijden van geloofs- of levensovertuigingen mag worden gedwongen; dat wij vanuit respect voor elkaar het doelbewust kwetsen en kleineren van andersdenkenden afwijzen; Wij delen met elkaar, vanuit de bronnen van ons geloof en vanuit de idealen van de humaniteit, de overtuiging van de unieke waardigheid van de menselijke persoon, de integriteit, de onschendbaarheid en de beschermwaardigheid van alle mensen, het belang van de bevordering van gelijke bestaansmogelijkheden en de gelijkwaardigheid van alle mensen. Wij voelen ons, als burgers en bewoners van Nederland, in vrijheid met elkaar verbonden. Wij zetten ons in om in verbondenheid met elkaar in gesprek te blijven met respect voor de vrijheid van ieders geloofs- of levensovertuiging en culturele traditie. Wij bieden onze rijkdom in overtuigingen en tradities aan ter verdieping en versterking van de solidariteit in de Nederlandse samenleving. Wij roepen allen die in Nederland woonachtig zijn op om zich bij deze verklaring aan te sluiten.”
Waarden
Religies en levensbeschouwingen kunnen mensen wijzen en begeleiden waar het over de rol, betekenis en inhoud van waarden gaat die het menselijk handelen sturen en bepalen. Begrippen als menselijke waardigheid, vrijheid, rechtvaardigheid, respect, solidariteit en subsidiariteit zijn door religie en levensbeschouwing gestuurde en gelegitimeerde begrippen en grondwaarden. Daarmee hoort de interreligieuze dialoog ook op de agenda van de overheid. De dialoog heeft een doel in zichzelf, namelijk dat we met elkaar in gesprek komen, dat we niet meer langs elkaar heen leven, dat we niet in getto’s leven of in vormen van apartheid maar samen de Nederlandse maatschappij vormen. De dialoog kan geloofsgemeenschappen leren om elkaar te verstaan en respect voor elkaar te krijgen, ook om kritiek te uiten en kritiek te ontvangen. De dialoog kan ons leren samenwerken om de problemen in onze samenleving aan te pakken, zowel de dichtbije fouten en zorgen als de wereldwijde problemen. Door de dialoog kunnen we leren elkaar bij te staan en voor elkaar in te staan.
Pluralistische coöperatie
Tijdens de komende bijeenkomst op 23 januari 2017 houdt graaf Herman van Rompuy, oud-voorzitter van de Europese Raad, een lezing over ‘Godsdienst, levensbeschouwing en de rechtsstaat in Europa’. Eerder ging de toenmalige justitieminister Ernst Hirsch Ballin tijdens de bijeenkomst van ‘In Vrijheid Verbonden’ op 25 januari 2010 in op de verhouding van religieuze gemeenschappen en de staat. Hirsch Ballin vertelde voorstander te zijn van pluralistische coöperatie, waarbij de overheid uitgaat van verschillende religies, waarmee zakelijk wordt samengewerkt. De staat bemoeit zich niet met de organisatie van religieuze gemeenschappen of de inhoud van de belijdenis, maar werkt wel samen met organisaties op religieuze en levensbeschouwelijke grondslag als dat voor het nastreven van gemeenschappelijke doelen van belang is. Hirsch Ballin zei niet te geloven in een alternatief met een staatskerk, zoals in Groot-Brittannië. “Zo’n model is verdedigbaar in een land met een homogene samenleving. De Nederlandse samenleving is echter zeer pluriform.” Ook het Franse model van totale scheiding tussen kerk en staat is geen goed alternatief voor Nederland, volgens Hirsch Ballin. In dat model wordt de belangrijke rol die kerken en moskeeën in het maatschappelijk middenveld spelen ondergewaardeerd. Hirsch Ballin: “Religie is in Nederland niet iets dat uitsluitend in het privédomein thuishoort, maar altijd een belangrijke plaats heeft gehad in het publieke domein.”