Op donderdag 2 November, op Allerzielen – de katholieke gedenkdag voor de overledenen – bezocht paus Franciscus de Amerikaanse legerbegraafplaats bij Nettuno, waar bijna 8.000 Amerikaanse soldaten zijn begraven die omkwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tijdens zijn korte bezoek sprak hij over het belang om te leren van de gruwelen van de oorlog, een les die vandaag de dag te weinig tot de mensen is doorgedrongen.[1]
Paus Franciscus spreekt vaak over het thema oorlog en vrede, en de aandacht hiervoor is deel van een bredere discussie over de christelijke en de specifiek rooms-katholieke benadering hiervan. Dit leidt soms tot stevige discussies en felle kritiek, zoals zichtbaar werd toen de heiligverklaarde paus Johannes XXIII afgelopen september benoemd werd tot patroonheilige van het Italiaanse leger.[2]
In Nederland is over dit thema de bundel ‘Religie in conflict’ verschenen onder redactie van bijzonder hoogleraar vraagstukken geestelijke verzorging bij de krijgsmacht Fred van Iersel, de eerste bundel in een serie over religie en veiligheid, mede mogelijk gemaakt door de Stichting Katholiek Militair Vormingswerk. In de bundel wordt zowel over recente ontwikkelingen in de rooms-katholieke ‘theorie van de rechtvaardige oorlog’ als over ontwikkelingen in de rol van aalmoezeniers bij de nederlandse krijgsmacht gereflecteerd. In de reeks ‘religie en veiligheid’ zullen zowel de levensbeschouwelijke betekenis van oorlog en vrede, als de praktijk van geestelijke verzorging in de krijgsmacht in de politke-morele, culturele en religieuze context worden besproken.
Van Iersel stelt zich tot doel om de reflectie op het thema van religie in de context van oorlog en vrede te verdiepen, juist in een tijd van onverschilligheid over het belang van levensbeschouwing en religie en de dreiging van fundamentalisme anderzijds. Hierbij ziet hij het duiden van ontwikkelingen op dit gebied ook als wat in de Bijbel het verstaan van de ‘tekenen des tijds’ heet, om er dan op te kunnen reageren, in het bijzonder op het gebied van geestelijke verzorging en de taak van legeraalmoezeniers. Aan het begin van de bundel wordt uitgelegd dat de reeks een katholiek initiatief is, maar met de hoop dat andere stromingen in de geestelijke verzorging in Nederland er ook hun voordeel mee kunnen doen.
Interdisciplinair
De brede thematiek komt met een duidelijke interdisciplinaire benadering: artikelen met theologische reflecties op het thema oorlog en vrede of de theorie van de rechtvaardige oorlog worden afgewisseld door artikelen van historische aard over ontwikkelingen in de taak van de Nederlandse krijgsmacht en over veranderingen in de rol van aalmoezeniers. Hier komt de zwakke kant van de huidge bundel naar voren: het wordt de lezer (in het bijzonder de niet-gespecialiseerde lezer) niet altijd duidelijk wat de relatie is tussen de verschillende artikelen. Een conclusie of nawoord waarin de relatie tussen de verschillende bijdragen en de disciplines wordt besproken ontbreekt. Een terugkoppeling naar de overkoepelende vraagstelling en een commentaar op de manier waarop elke discipline en elk artikel een bijdrage levert aan de bredere discussie zou een volgende uitgave in deze reeks zeker ten goede komen.
Het interdisciplinaire karakter, in het bijzonder de combinatie van artikelen met theologische reflectie en artikelen over historische ontwikkelingen, geven de bundel een sterk potentieel om discussies over deze thematiek te verrijken. De historische achtergronden geven de lezer een diepere algemene kennis, en de aandacht voor de actualiteit (zoals de Syrische burgeroorlog en andere conflicten in het Midden-Oosten, of de publicatie van de encycliek Laudato Si’! door paus Franciscus) kan het debat erg verrijken. Wel roept de combinatie van de algemene aandacht voor het thema van religie in de context van oorlog en vrede en het specifieke thema van geestelijke verzorging in de krijgsmacht de vraag op in hoeverre en op welke manieren een breder publiek kan worden aangesproken. Deze reeks biedt nog veel mogelijkheden voor de toekomst, die afhankelijk zijn van de keuzes die gemaakt zullen worden voor de uitgave van volgende bundels. Hoe gaat de draad die men in deze bundel heeft opgepakt worden uitgewerkt en toegepast?
Individualisme en geweld
Twee punten waarmee de bundel en de verdere reeks naar mijn mening kan bijdragen aan theoretische debatten en pastorale praktijk, en die voor een breed en oecumenisch publiek interessant zullen zijn, zijn de relatie tussen religieus individualisme en oorlog en vrede enerzijds, en ontwikkelingen in de christelijke en specifiek rooms-katholieke benadering van oorlog en vrede anderzijds.
In het meer sociologische en cultuurpsychologische artikel ‘Veranderende culturele context van de geestelijke verzorging’ beschrijft cultuurpsycholoog Hessel Zondag verschillende varianten van hedendaags individualisme, in het bijzonder expressief individualisme in het religieuze domein. Een uitvoerige discussie over de implicaties van expressief individualisme op het domein van religie in de context van oorlog, geweld, conflicten en vrede kan voor de actualiteit erg boeiend zijn. Zo sprak ook de gerenommeerde socioloog Zygmunt Bauman (1925-2017), o.a. bekend van het invloedrijke Liquid Modernity (2000), over dit raakvlak in zijn interview met de Osservattore Romano (de krant van het Vaticaan) in Oktober 2013.[3] Een van de pastorale en praktische vragen die door deze bundel wordt opgeroepen is de relatie van expressief religieus individualisme en de confrontatie met conflicten en geweld. Dit is een thema dat terecht aandacht en uitwerking verdient.
Laudato Si’
In de twee afsluitende artikelen bespreekt Fred van Iersel de betekenis van de encycliek Laudato Si’ voor het begrijpen van de vredestheologie van paus Franciscus en de implicaties hiervan voor de huidige ontwikkeling en eventuele herziening van de theorie van de rechtvaardige oorlog in de Katholieke Kerk. Van Iersel geeft zelf een waardevolle bijdrage aan dit debat door te laten zien hoe enkele fragmenten in Laudato Si’ een verscherping van de theorie van de rechtvaardige oorlog en de toepassing hiervan kunnen betekenen, door de expliciete aandacht voor de vernietigende gevolgen van oorlogen voor het klimaat en voor de armen. Van Iersel verwacht dat de doctrine van de rechtvaardige oorlog niet zomaar zal verdwijnen, maar dat er een proces van reflectie in gang is gezet gericht op een paradigma van ‘rechtvaardige vrede’, waarin de theorie van de rechtvaardige oorlog meer zal gaan functioneren als een kritisch instrument om de legitimiteit van oorlogen te bevragen in de context van een bredere benadering waarin gezocht wordt naar het vermijden van de risico’s op oorlogen.
Sinds de publicatie van ‘Religie en conflict’ heeft de vredestheologie van paus Franciscus zich ondertussen weer verder ontwikkeld, in het bijzonder door de publicatie van de boodschap van paus Franciscus voor wereldvrededag van 1 januari 2017 over geweldloosheid als een stijl van een politiek voor vrede.[4] Opvallend in deze boodschap voor wereldvrededag is de cruciale toepassing van de woorden van paus Franciscus tijdens zijn bezoek aan de interreligieuze vredesbijeenkomst in Assisi in September 2016, waarin hij zijn vredestheologie krachtig samenvatte in ‘alleen de vrede als heilig en niet de oorlog’, en de mogelijkheid voor alle mensen – en niet alleen specialisten – om vredestichter te zijn.[5] Ook de gebaren van verzoening tijdens de buitenlandse reizen van Paus Franciscus (zoals tijdens zijn bezoek aan Colombia in September 2017) en het praktische potentieel van deze gebaren op de lange termijn (bijvoorbeeld de vredesbesprekingen tussen de strijdende partijen van de Centraal Afrikaanse Republiek die bemiddeld werden door de Gemeenschap van Sant’Egidio[6], en die mogelijk werden gemaakt door het bezoek van paus Franciscus aan dit land in November 2015) brengen de actualiteit van de vredestheologie in stroomversnelling. Deze reeks over religie en veiligheid en de aandacht voor de vredestheologie van paus Franciscus hierin zijn daarom bijzonder opportuun, en hebben ook een sterk oecumenisch potentieel.
Waardevolle bijdrage
‘Religie in conflict’ is een brede en waardevolle bundel, die door de combinatie van theologische, sociologische, en historische bijdragen niet alleen ervaringsdeskundigen in de geestelijke verzorging binnen de krijgsmacht, maar ook een breder en oecumenisch publiek kan aanspreken. In het Nederlands taalgebied kan het kerkelijk en maatschappelijk debat aanzienlijk worden verrijkt door het onder de aandacht brengen van deze uiterst relevante en actuele thematiek. Het investeren van denkkracht in en het hoger op de agenda zetten van de thema’s religie, oorlog, en vrede, zoals Van Iersel zich tot doel stelt in de introductie van deze bundel en deze reeks, is mijns inziens in onze wereld met haar dringende uitdagingen een opdracht voor christenen van allerlei achtergronden en tradities. Dit katholieke initiatief van theologen en andere deskundigen is daarin een waardevolle bijdrage, en kan in de toekomstige ontwikkeling van deze reeks haar potentieel nog op vele manieren uitbouwen.
Religie in Conflict, Fred van Iersel, Koos van den Bruggen, Kees Homan, Hessel Zondag, €20.00
Bestellen
Zeger Polhuijs is verbonden aan Sant’Egidio in Rome en studeert theologie aan de Franciscaanse universiteit Antonianum.
[1] https://cruxnow.com/vatican/2017/11/02/american-wwii-cemetery-pope-begs-please-lord-no-war/
[2] https://cruxnow.com/news-analysis/2017/09/12/good-pope-john-fits-patron-saint-italian-army/, https://www.ncronline.org/news/vatican/john-xxiiis-naming-patron-saint-italian-army-met-criticism
[3] ‘L’illusione di una felicità solubile’, Osservatore Romano 20-10-2013, p. 5. Zie ook: http://www.lastampa.it/2013/10/20/vaticaninsider/eng/the-vatican/bauman-with-francis-the-church-and-humanity-have-a-chance-B35QVC3XkygwcB5OjICJ4I/pagina.html.
[4] https://w2.vatican.va/content/francesco/en/messages/peace/documents/papa-francesco_20161208_messaggio-l-giornata-mondiale-pace-2017.html
[5] http://w2.vatican.va/content/francesco/en/speeches/2016/september/documents/papa-francesco_20160920_assisi-preghiera-pace.html
[6] http://www.santegidio.org/pageID/16428/langID/en/Central-African-Republic-peace-process-in-5-points.html