In deze serie ‘Sacramenten in Oosterse Kerken’ wordt de tweede bijdrage verzorgd door mevrouw drs Salaam Somi, Syrisch-orthodox theoloog en als pastoraal werkster actief in het justitiepastoraat voor Orthodoxen. Zij spreekt over het sacrament van de ziekenzalving in de Syrisch-Orthodoxe traditie, dat bij zeer speciale gelegenheden wordt toegediend.
«Het sacrament van de ziekenzalving is in het Syrisch Qandilo geheten. Qandilo is één van de zeven Syrisch-orthodoxe sacramenten (1. Doopsel; 2. Heilige Myron/’Vormsel’; 3. Eucharistie; 4. Biecht; 5. Ziekenzalving; 6. Huwelijk en 7. Priesterwijding).
De priester zalft de zieke met de gezegende olie ten behoeve van het verkrijgen van lichamelijke en innerlijke genezing. Tijdens de dienst wordt geleidelijkaan bijna het hele lichaam gezalfd met de gezegende olie. De belangrijkste ledematen die gezalfd worden zijn:
1. het hoofd – vooral het voorhoofd -, omdat dit de plaats van de vijf zintuigen en het geweten is;
2. de borst: deze is het centrum van het hart;
3. de knieën: het instrument van de mobiliteit, het komen en gaan van de mens;
4. de handen: het doen en laten van de mens.
Op deze manier wordt de zieke gezalfd van boven naar beneden en van rechts naar links, op deze manier een teken van het kruis vormend. Zo wordt elke wond of handeling geheiligd die een verwantschap met het onrein en rein zijn van het lichaam heeft.
Het ontstaan van de Qandilo
Wanneer de huidige concrete vorm van dit sacrament is ontstaan, is niet exact bekend. Maar onze Heer Jezus Christus heeft dit sacrament ingesteld, want het instellen van de sacramenten werd aan Hem toevertrouwd.
De evangelist Markus heeft verwezen naar dit sacrament door te zeggen: ‘en zalfden (de apostelen) veel zieken met olie en genazen hen’ (Marc. 6:13).
Ook de apostel Jakobus heeft ernaar verwezen toen hij schreef: ‘Laat iemand die ziek is de oudsten van de gemeente bij zich roepen; laten ze voor hem bidden en hem met olie zalven in de naam van de Heer. Het gelovige gebed zal de zieke redden, en de Heer zal hem laten opstaan. Wanneer hij gezondigd heeft, zal het hem vergeven worden’ (Jak. 5:14-15, NBV 2004).
Verdiensten van dit sacrament
Qandilo heeft twee verdiensten:
1. Genezing.
2. Verlossing.
Ten eerste de genezing:
Het lichaam krijgt zijn gezondheid terug, mits dit overeenkomt met de wil van God aan de ene kant en het redden van de ziel van eeuwige verdoemenis aan de andere kant. De apostel Jakobus heeft in zijn brief naar deze verdienste van de Qandilo verwezen door te zeggen: ‘Het gelovige gebed zal de zieke redden, en de Heer zal hem laten opstaan’ (Jak. 5:15).
Ten tweede de verlossing:
Met deze worden alle zonden en misstappen van de mens vergeven. We lezen wederom in de brief van Jakobus: ‘Wanneer hij gezondigd heeft, zal het hem vergeven worden’ (Jak. 5:15).
Biecht
Wanneer een zieke deze twee verdiensten wil verkrijgen, moet hij eerst gaan biechten bij de priester. Jakobus de Apostel zegt: ‘Beken elkaar uw zonden’ (Jak. 5:16). Vervolgens ontvangt de zieke de Eucharistie.
Het verschil tussen dit sacrament en het sacrament van de biecht is dat bij de biecht de mens alleen de genezing van zijn innerlijke ziektes/zonden verkrijgt, terwijl met de Qandilo de zieke de genezing van zowel zijn innerlijke als lichamelijke ziekten ontvangt (Jak. 5:15).
Orde van Dienst
Voorbereiding
Er wordt deeg door de priester gekneed en in een schaal gelegd. De schaal met het deeg wordt gevuld met olijfolie. De priester zegent deze olie tijdens de plechtigheid. Er worden vijf lonten in de vorm van het kruis in het deeg gezet, eentje in het oosten, eentje in het westen, eentje in het noorden, eentje in het zuiden en eentje in het midden. Men zet de schaal op een tafel met een kruis erachter of ernaast, het Evangelieboek ervoor en twee kaarsen aan weerszijden van de schaal. De zieke gaat ervoor zitten.
Het getal vijf verwijst naar de vijf wijze maagden (Mat. 25:1-13) en naar de vijf zintuigen.
Qandilo: vijf diensten
Er zijn in feite ook vijf diensten.
Bij het begin van elke dienst wordt een lont aangestoken, eerst die van het oosten, ten tweede die van het midden, ten derde die van het westen, ten vierde die van het noorden en ten vijfde die van het zuiden.
Qandilo betekent letterlijk in het Syrisch ‘olielamp’. Misschien is dit sacrament zo genoemd omdat vroeger de olie die gezegend werd, na afloop van dit sacrament in een olielamp werd gedaan, of – waarschijnlijker – omdat die schaal met deeg en vijf lonten zélf een olielamp, d.w.z. een ‘qandilo’ is.
Een stukje katoen is gedeeltelijk in de gezegende olie gezet. Niet met zijn vinger, maar door middel van het stukje katoen met gezegende olie zalft de priester de zieke en helemaal aan het einde de overige aanwezige gelovigen.
De plechtigheid verloopt nu als volgt:
(De vijf afzonderlijke diensten worden min of meer in detail beschreven, om de lezer iets te laten proeven van het uitgebreide en meditatieve ritueel dat deze bijzondere viering is.)
Eerste dienst
• Zoals aan het begin van elke dienst tijdens deze plechtigheid wordt het Qadišat oftewel het ‘Trisagion’ gebeden: ‘Heilig bent U, God; heilig bent U, Machtige; heilig bent U, Onsterfelijke. U die voor ons gekruisigd bent, ontferm U over ons’, en dit drie keer, en meteen daarna het Onze Vader.
• Vervolgens maakt de priester drie kruisen op de schaal in de naam van de heilige Drie-eenheid en steekt de desbetreffende lont aan, in dit geval de lont in het oosten.
• Gebeden en hymnen worden gezongen.
De lezingen zijn:
• Uit de Brief van Paulus aan de Romeinen 15:1-7
• Uit het Evangelie volgens Lucas 18:35-43
• Opnieuw worden hymnen en gebeden gezongen.
• Vervolgens maakt de priester met de gezegende olie drie kruisen op het voorhoofd van de zieke, terwijl hij zingt:
‘Word rein, word heilig en mogen uw tekortkomingen en zonden die u vrijwillig of onvrijwillig, met kennis of zonder kennis gedaan hebt, worden vergeven. En dat alle kwade gedachten en satanische daden van u worden afgenomen, in de naam van de Vader… (hier wordt een kruis op het voorhoofd gemaakt),
Diakens: Amen;
Priester: ‘en de Zoon (weer een kruis);
Diakens: Amen;
Priester: ‘en de Heilige Geest voor het eeuwige leven tot in de eeuwen der eeuwen’ (nog een kruis op het voorhoofd);
Diakens: Amen.
• Daarna volgt nog een slotgebed en is de eerste dienst afgelopen.
Tweede dienst
• Qadišat (3x) plus het Onze Vader.
• De priester maakt drie kruisen op de schaal en steekt de middelste lont aan.
• Gebeden en hymnes worden gezongen.
• Lezing uit de Brief van Jakobus de Apostel 5:10-20.
• Evangelielezing uit Lucas 10:25-37.
• Hymnes.
• De drie kruisen/zalvingen op het voorhoofd van de eerste dienst worden herhaald en er komen drie kruisen op de borst bij en daarbij wordt weer hetzelfde gezongen als bij de eerste dienst: ‘Word rein, word heilig en … Amen’.
• Slotgebed
Derde dienst
• Qadišat (3x); Onze Vader.
• De priester maakt drie kruisen op de schaal en steekt de lont van het westen aan.
• Gebeden en hymnes worden gezongen.
• Lezing uit de Eerste Brief van Paulus aan de Korintiërs 6:1-5.
• Evangelielezing: Matteüs 9:36-38 en 10:1-4.
• Hymnes
• De kruisen/zalvingen van de twee diensten worden herhaald met hetzelfde gebed. Er komen nog drie kruisen op de knieën bij, twee op de rechterknie en eentje op de linkse met de woorden: ‘Word et cetera…Amen’. (zie foto links)
• Slotgebed.
NB
Waarom de rechterkant steeds twee
en de linker slechts één kruis/zalving krijgt…?
Vermoedelijk omdat rechts leidend is en links meegaand.
Men doet– althans de meeste mensen – alles rechts.
Rechts handelt en links volgt.
Vierde dienst
• Qadišat (3x); Onze Vader.
• De priester maakt drie kruisen op de schaal en steekt de lont van het noorden aan.
• Gebeden en hymnes worden gezongen.
• Lezing uit de Eerste Brief van Paulus aan de Romeinen 13:11-14.
• Evangelielezing: Matteüs 15:21-30.
• Hymnes
• De kruisen/zalvingen van de drie diensten worden herhaald met hetzelfde gebed. Er komen nog drie kruisen op zijn rechterhand bij. De priester zingt telkens erbij: ‘Word… Amen’.
• Slotgebed.
Vijfde dienst
• Qadišat (3x); Onze Vader.
• De priester maakt drie kruisen op de schaal en steekt de lont van het zuiden aan (zie foto rechts).
• Gebeden en hymnes worden gezongen.
• Lezing uit de Eerste Brief van Paulus aan de Efeziërs 6:10-20.
• Evangelielezing: Matteüs 9:18-26.
• Hymnes
• De kruisen/zalvingen van de vier diensten worden herhaald met het gebed ‘Word…Amen.’ Er komen nog drie kruisen op de linkerhand.
• Vervolgens worden alle ledematen van de zieke gezalfd met de gezegende olie op de volgende manier:
- Drie kruisen op de ogen: twee op het rechteroog en eentje op het linkeroog.
- Drie kruisen op de neus;
- Drie kruisen op de mond:
eentje op de bovenste lip, eentje op de onderste lip
en eentje op de tong (zie foto links); - Drie kruisen op de oren: twee op het rechter- en eentje op het linkeroor;
- Drie kruisen op de nieren.
• Tegen het einde wordt, in een nieuwe rituele handeling, de zieke nogmaals gezalfd, driemaal kruiselings: hij wordt 
gezalfd met een eerste kruis van zijn hoofd tot aan zijn benen en van zijn rechterhand tot zijn linkerhand. Het tweede kruis wordt getekend van zijn ogen naar zijn mond en van zijn rechteroor naar zijn linkeroor. En het derde kruis wordt getekend op zijn nieren. Zo worden aan het eind drie kruisen met gezegende olie op hem aangebracht, eentje op zijn hele lichaam, eentje op zijn gezicht en eentje op het midden van zijn lichaam.
• Slotgebed. Hierbij zet de priester met zijn rechterhand het Evangelieboek en het kruis op het hoofd van de zieke en zingt het laatste gebed. De andere priesters of diakens houden het Evangelieboek ook vast op het hoofd van de zieke (zie foto rechts).
Aan het einde
Na afloop van de toediening van dit sacrament aan de zieke worden de overige gelovigen ook met de gezegende olie op het voorhoofd gezalfd.
Zij feliciteren dan de zieke met dit sacrament en wensen hem het beste. (zie foto links)
Er is altijd iets lekkers te krijgen na de dienst: een koekje of broodje;
soms wordt ook een warme maaltijd
aan de gelovigen aangeboden.
Sommige gelovigen nemen een stukje katoen met de gezegende olie mee naar huis voor een thuisblijver; zo wordt deze ook gezalfd/gezegend/genezen…
en deelgenoot aan dit sacrament.
Het deeg wordt aan de familie van de zieke gegeven.
Het wordt gebakken en natuurlijk door hen opgegeten.»
[Bronnen: – De ritus van de Qandilo in de Syrisch-Orthodoxe Kerk, Holland, 1983 (Syrisch).
– Michael Mina, Theologie volgens de Koptische-Orthodoxe, tweede deel, pp. 483-491, Cairo, 1936 (Arabisch).]
Foto’s (Zakai Arik):
1 Deegschaal met gezegende olie en vijf brandende lonten.
2 In een Syrisch-Orthodoxe parochie in Nederland bereidt de priester het deeg in een schaal.
3 De priester giet de olie in het deeg.
4 Zalving van het voorhoofd.
5 Zalving van de linkerknie.
6 De priester steekt één van de 5 lonten aan.
7 Zalving van de tong.
8 Het Evangelieboek wordt boven het hoofd van de zieke gehouden te midden van 4 priesters en diakens.
9 Gelukwensen na afloop.