‘Maria is nooit oorzaak van een scheiding tussen kerken geweest, toch is Maria een heikel punt in de oecumenische dialogen. Achter opvattingen over Maria gaan dieperliggende thema’s schuil waarover in de oecumenische dialogen overeenstemming wordt gezocht. Het christelijke denken over Maria is feitelijk een kristalisatiepunt waar alle grote theologische thema’s samenkomen, zoals de christologie, de genadeleer, soteriologie, pneumatologie, ecclesiologie, enz. Hendro Munsterman, theoloog en journalist, was hoofdspreker op het symposium ‘Licht op Maria’ van de Focolarebeweging en de Katholieke Vereniging voor Oecumene dat op 21 januari jl. in Abdijhof Mariënkroon werd gehouden.
Ruim honderd mensen waren op deze zondagmiddag naar Nieuwkuijk gekomen voor een sprankelend programma van inleidingen, getuigenissen, zang, gebed, gesprek en ontmoeting. De keuze voor het thema ‘Licht op Maria’ was ingegeven door het jaarthema van Focolare. Binnen de eigen gelederen is de Focolarebeweging vertrouwd met de verschillen in de benadering van Maria. Katholieken én protestanten maken samen deel uit van deze beweging die zich tot doel stelt samen het evangelie te leven. Op deze middag werd verkend waar het verschil in benadering van Maria in zit en hoe belangrijk dat nu nog is.
Misleidende beeldvorming
Voordat Munsterman inging op de inhoudelijke vragen, wees hij op de kracht van beelden die katholieken en protestanten over Maria met zich meedragen. Katholieken associëren Maria veelal met warmte en geborgenheid, terwijl bij protestanten niet zelden aversie opkomt tegen verering of het bidden tot Maria. Om met elkaar in gesprek te komen moeten de beelden van Maria tegen het licht gehouden worden. Sommige beelden en termen behoeven uitzuivering of correctie, aldus Munsterman. De term ‘Maria hemelvaart’ (feest van 15 augustus) is in het Nederlands spraakgebruik een hardnekkig volgehouden vertaalfout. Het moet zijn ‘Maria ten hemelopneming’. In het ‘Wees gegroet Maria’ zou ‘vervuld van genade’ een betere vertaling zijn dan ‘vol van genade’ omdat daardoor de indruk kan ontstaan dat Maria de genade vanuit zichzelf heeft. Ook de Latijnse vertaling van het Griekse ‘Theotokos’ in het Latijnse ‘Mater Dei’ kan tot misverstanden leiden.
Het misverstand rondom Maria is volgens Munsterman met name in het tweede millennium ontstaan. Stond Maria in het eerste millennium vooral als Moeder van Christus, als eerste van de gelovigen en als beeld van de Kerk aan de kant van de menselijke geschiedenis en van de verloste mensheid, in het tweede millennium is Maria geleidelijk verhoogd en is ze boven de Kerk komen te staan. In de 19e eeuw, de eeuw van de Mariadogma’s, is dit tot een hoogtepunt gekomen. Onder verwijzing naar de Franse theoloog Yves Congar legde Munsterman uit dat door de verhoging van Maria het unieke middelaarschap van Christus in het geding dreigt te komen. Maria heeft gaten moeten vullen in de perceptie van gelovigen, ten gevolge van een verkeerd beeld van God. De katholieke theologie van de 20e eeuw, het Tweede Vaticaans Concilie en de Catechismus van de Katholieke Kerk hebben dit onderkend en hierover helderheid gegeven. Maria is dierbaar omdat zij laat zien wie Christus is, wat God beloofd heeft, wat God door de Heilige Geest in Christus met ons zal doen. Katholieken en protestanten kunnen dat beiden beamen.
Oecumenische dialogen
Over Maria zelf is in de oecumenische dialogen niet vaak gesproken en kwam pas laat aan de orde. Toch zijn er in de loop der tijd wel een paar prachtige oecumenische teksten over Maria uitgekomen. In 1990 verscheen na een acht jaar durende dialoog tussen lutheranen en katholieken in de VS de tekst ‘De enige Middelaar, de heiligen en Maria’. De Franse Groupe des Dombes publiceerde in 1999 het document ‘Maria in Gods plan en de Gemeenschap van de Heiligen’. En tenslotte verscheen in 2005 van de dialoog tussen Anglicanen en Rooms-katholieken de tekst ‘Maria, genade en hoop in Christus’. Alleen het laatstgenoemde document is in het Nederlands uitgegeven.
In het gesprek tussen katholieken en protestanten over Maria zijn volgens Munsterman drie pijnpunten aan de orde: Maria’s medewerking aan het heil, uitspraken over Maria die niet expliciet in de Bijbel verankerd zijn en het bidden tot of aanroepen van Maria als voorspreekster. Behendig schetste Munsterman de achtergronden en reikwijdte van oude strijdvragen over de soevereiniteit van God en de menselijke vrijheid, over de betekenis van de heilige Schrift voor het dogma en de bijzondere plaats van Maria in Gods heilsplan om vervolgens uit te leggen dat hier geen kerk scheidende kwesties aan de orde hoeven te zijn. Met de Groupe des Dombes benadrukte hij dat het initiatief van God uitgaat en dat Maria daarop actief antwoordt. De Mariadogma’s van de 19e en 20e eeuw drukken iets wezenlijks uit over de betekenis van het Maria in Gods heilsplan, maar staan niet bovenaan in de hiërarchie van waarheden. In Gods heilsplan neemt Maria te midden van de Gemeenschap van heiligen een uitzonderlijke plaats in, maar zij staat er binnen – niet erboven. Als eerste van de gelovigen is zij – zoals ook de Orthodoxe Kerk leert – opgenomen bij God om daar voor ons te bidden.
Actualisering
Naast deze drie pijnpunten signaleerde Munsterman nog een vierde en laatste probleem dat dwars door kerkelijke gezindten heen gaat en voortvloeit uit de wijze waarop mensen vandaag de Schrift lezen en verstaan: in hoeverre kunnen we uitspraken die de Schrift doet over Maria al dan niet historisch verstaan? Munsterman pleitte voor een historisch-kritische lezing van de Schrift en keerde zich tegen een fundamentalistische lezing van de Bijbel (de enige methode die de Katholieke Kerk expliciet afgewezen heeft). Katholieken en protestanten zouden vandaag samen de uitdaging moeten aangaan om te onderzoeken wat het voor ons betekent als de Schrift over Maria spreekt. In de Schrift gaat het niet om vragen van hoe het ooit was, maar om de actualisering van Gods heilswerk vandaag in ons. De vraag is of wij Christus willen volgen met en zoals Maria.
Als ik met protestanten over Maria spreek, aldus Munsterman, dan verwijs ik nog wel eens naar de zin uit het Magnificat (Luc. 1,46-55): ‘alle volken zullen mij zalig prijzen’. En katholieken wijs ik graag op de zin die daarna komt: ‘want de Heer heeft grote dingen voor mij gedaan’.
Zie ook de bijdrage van Hanneke Steetskamp, ouderling Protestantse Gemeente Vlijmen en lid van de Focolarebeweging, over de visie op Maria vanuit de oecumenische gemeenschapsspiritualiteit van de Focolarebeweging. U vindt de lezing HIER