“Spijt hebben van het verleden,
verlangen naar de toekomst,
en nooit tevreden zijn met het heden:
dat is wat ik mijn hele leven heb gedaan.”
Een uitspraak van de componist Pjotr Iljitsj Tsjaikovski. (Er bestaan ongeveer twintig verschillende fonetische omzettingen van zijn naam maar ik moest er een kiezen). Geboren in Rusland in 1840, de periode van de muzikale Hoogromantiek. Al tijdens zijn leven werd hij beschouwd als een van de grootste componisten van zijn tijd. Zijn balletmuziek voor ‘het Zwanenmeer’ en ‘de Notenkraker’ was daarbij van grote betekenis.
Veel minder bekend is de kerkelijke koormuziek die hij componeerde en juist daarin wil ik u mee voeren. Daarbij zal centraal staan De Liturgie van Sint Johannes Chrysostomos en dan met name ‘Het Lied van de Cherubijnen’. Genoemde liturgie is de meest gevierde binnen de eucharistie vieringen van de Russisch Orthodoxe Kerk. Beroemd geworden vanwege zijn symfonieën, opera’s, pianoconcerten, balletmuziek: Pjotr ontwikkelde een diepe interesse in de liturgische muziek.
Zijn vroege jeugd en adolescentie
Heel bewust opende ik dit artikel met een uitspraak die in mijn optiek zo tekenend is voor de hooggevoeligheid van de componist. Steeds weer kom ik in artikelen die over hem geschreven zijn tegen dat hij een eenzaam en eenzelvig man was. Gedurende zijn hele leven leed Tsjaikovski aan depressies, slapeloosheid en paniekaanvallen. Op vierjarige leeftijd begon hij met zijn eerste pianolessen. Tien jaar oud hoorde hij de opera ‘Don Giovanni’ van Mozart en hij schreef erover: ‘Ik ben in extase, dit is de sleutel tot pure schoonheid.’ Deze beleving moet misschien wel gemarkeerd worden als cruciaal voor Pjotrs besluit om zijn leven volledig aan de muziek te wijden.
Dat ging natuurlijk niet zomaar. Binnen het milieu waarin hij opgroeide, was het gebruikelijk om ambtenaar te worden. Pjotr kwam tegemoet aan de wens van zijn ouders en werd ambtenaar bij het Ministerie van Justitie, een functie die hij verafschuwde. Op 21-jarige leeftijd besloot hij muziek te gaan studeren aan het net opgerichte conservatorium van St.Petersburg. Zijn grote talent bleef niet onopgemerkt. In 1863 verhuisde hij naar Moskou waar hij werd aangesteld als leraar muziektheorie aan het conservatorium. Maar…het les geven werd hij beu. Hij wilde in feite maar één ding: componeren en dat kon hij zich permitteren. Dankzij bewonderaars onder wie Nadezjda von Eck.
Nadezjda von Eck
Over vrouwenemancipatie gesproken: op 16-jarige leeftijd werd Nadezjda uitgehuwelijkt aan een 28-jarige ingenieur met een slecht betaalde baan bij de spoorwegen. Achttien zwangerschappen doorstond zij en tussen de bedrijven door zette zij haar echtgenoot aan om een bedrijfspartner met kapitaal te zoeken en zich te begeven in de Russische spoorwegbouw. Resultaat: bij zijn overlijden was haar echtgenoot multimiljonair. Dankzij de enorme financiële middelen die konden worden gegenereerd, kreeg zij grote invloed op de muzikale wereld van Moskou. Zo werd zij, als rijke bewonderaarster, vooral bekend als mecenas van Tchaikovsky. Zij bood hem in 1877 een maandelijkse toelage aan om zijn leven geheel te wijden aan het componeren. Daarenboven ontstond er een innige briefwisseling tussen de twee. Ruim 1200 bieven zijn bewaard gebleven tot aan het moment dat von Eck in 1890 de financiële kraan dichtdraaide. Bijzonder gegeven is dat de twee elkaar nooit hebben willen ontmoeten, hooguit tersluiks in een ‘toevallige’ blik tijdens een concert of theaterbezoek. Nadezjda overleed in 1894. Zijn vierde symfonie droeg Tchaiskovsky aan haar op.
Een citaat uit een van zijn brieven (1877) aan zijn patrones vormt de brug naar de eerder genoemde Liturgie van Johannes Chrysotomos.
‘De kerk bevat voor mij een grote poëtische charme. De Liturgie van Johannes Chrysostomos beschouw ik als een van de grootste kunstwerken. (…) De uitbarsting van het koor, meegesleept worden door de poëzie van deze muziek (…). Het is zo onbeschrijfelijk dierbaar voor mij.’
Een jaar later schrijft Pjotr dat hij van plan is om de complete liturgie muzikaal te arrangeren. In een tijdsbestek van een paar weken tijd voltooide hij zijn voornemen en het bracht hem een moment van rust en tevredenheid. ‘Nu kan ik mij over geven aan een geheim geluk om even niets te doen.’ Een half jaar later verscheen de compositie in druk.
Johannes Chrysostomos
Johannes Chrysostomos, zijn naam betekent in het Grieks “gouden mond”. Het verwijst naar de spraakvaardigheid waar hij beroemd door werd maar diezelfde eloquentie is naar alle waarschijnlijkheid tevens de oorzaak van zijn vroegtijdige dood.
Chrysostomos werd in het jaar 349 geboren in Antiochië. Kort na zijn geboorte overleed zijn vader. Hij werd opgevoed door zijn niet-gelovige moeder en zijn eerste onderwijs ontving hij van een eveneens ‘heidense’ leraar. Naarmate hij ouder werd, raakte Chrysostomos echter sterk onder invloed van het Christendom en ging in zijn geboorteplaats theologie studeren.
Twee jaar lang, rond het jaar 375, leefde hij als kluizenaar is ascese. Moeilijk te geloven, maar de geschiedenis schrijft dat hij gedurende die periode voortdurend rechtop stond, nauwelijks sliep en de bijbel uit zijn hoofd probeerde te leren. Als gevolg van deze uitputtingsslag werden maag en nieren voorgoed beschadigd en was hij gedwongen terug te keren naar Antiochië. Daar werd hij in 381 geordonneerd tot deken. In de daarop volgende periode won hij in hoge mate aan populariteit dankzij zijn publieke toespraken in de kathedraal van Antiochië, de Gouden Kerk.
In de herfst van het jaar 397 werd Johannes benoemd tot Aartsbisschop van Constantinopel. Geliefd bij ‘het gewone, arme volk’ voor wie hij het altijd opnam. Gehaat door de rijken en de geestelijkheid. De rijken werden door hem veroordeeld vanwege hun hebzucht, de geestelijken verordonneerde hij terug te gaan naar hun kerken die zij zouden moeten dienen zonder betaling.
Uiteindelijk werd Chrisostomos verbannen uit Constantinopel. Over de exacte reden daarvan zijn de geschiedschrijvers het niet eens. In elk geval heeft hij de reis naar zijn laatste verbanningsoord, Pityus (in het huidige Georgië) niet overleefd. Tijdens die reis overleed hij op 14 september 407. Zijn heiligverklaring wordt erkend door de Oost-Orthodoxe Kerk, de Koptische Kerk alsmede door Katholieke, Anglicaanse en Lutherse kerken.
Eerste uitvoering van de liturgie van Chrysostomos
Zo maar vanzelf ging dat niet. In die tijd was het toonzetten van kerkmuziek beladen met issues., gemonopoliseerd door de ‘Imperial Chapel.’ De vicaris van Moskou, Ambrosius, publiceerde een brief waarin hij verklaarde dat een publieke uitvoering van de liturgie een godslastering zou zijn. ‘De combinatie van de woorden “Liturgie” en “Tsjaikovski” zijn een belediging voor het oor van de Orthodoxe Christen.’ Desalniettemin vond de eerste uitvoering plaats in de kerk van de Universiteit van Kiev, juni 1879. Het publiek was enthousiast. Tsjaikovski schrijft aan Nadezhda von Eck dat het een van de gelukkigste momenten in zijn muzikale carrière was. Een lans was intussen wel gebroken. Meerdere Russische componisten waagden zich aan een muzikale versie van de liturgie, waaronder Rachmaninov.
Verdere levensloop en de dood van Tsjaikovski
Het was feitelijk algemeen bekend dat Pjotr homoseksueel was. In een wanhopige poging om aan de sociale druk te ontkomen, trouwde hij in 1877 met een jonge muziekstudente (Antonina Milyukova). Zij was groot fan van Tsjaikovski en dreigde zelfmoord te plegen wanneer hij haar zou afwijzen. Het huwelijk was een catastrofe. Na zes weken ging het paar weer uit elkaar. Het bezorgde hem een zenuwinzinking en na een mislukte zelfmoordpoging vluchtte hij naar Europa. Antonina moest worden opgenomen in een gesticht.
De tien jaar jongere broer van Pjotr, Modest, kan onmogelijk onvermeld blijven. Modest schreef een biografie over zijn broer en ook hij was openlijk homoseksueel. Pjotr en Modest reisden samen door heel Europa. Buitengewoon opmerkelijk is dat zij vanaf 1876 samen, gedurende zeventien jaar, de doofstomme Nikolaj Germanowitsj Konradi op sleeptouw namen. Hij is wellicht naast Modest de enige die de ware toedracht van de doodsoorzaak van Tsjaikovski kende, maar koos er voor om er het zwijgen toe te doen, zoals hij altijd al zonder het gesproken woord had geleefd.
Over de doodsoorzaak van Tsjaikovski, op 53-jarige leeftijd, bestaan nogal wat theorieën. Zelfmoord door het opzettelijk drinken van met cholera besmet water, vroegere klasgenoten die hem dwongen tot het drinken van de gifbeker om te voorkomen dat zijn ‘liederlijke’ gedrag een smet zou werpen op hun opleidingsinstituut…
Zou Pjotr er ooit weet van hebben gehad dat Chrysostomos homoseksualiteit een ergere misdaad vond dan moord? Nee, dat is niet aannemelijk.
De homofobe sfeer in Rusland is onder Poetin weer toegenomen. In een recente biopic over Tchaikovsky is alles wat naar zijn homoseksualiteit verwijst weg gerecenseerd. Dat meldt een vrij recent artikel in The Guardian. Na vijf herzieningen en veel knip- en plakwerk blijft er geen enkele verwijzing over. Rusland staat daarin niet alleen. Er zijn nog 75 landen waarin op homoseksualiteit de doodstraf staat: er is nog een lange, misschien wel nauwelijks begaanbare weg te gaan.
Meer weten over de nogal omstreden doodsoorzaak van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski? Arthur Japin, een van mijn favoriete auteurs, schreef er een boek over: “Kolja.” Ik noem het een poëtische detective, geschreven vanuit het oogpunt, letterlijk bedoeld, van iemand die niet kon spreken maar wel waarnemen.
Toelichting op het muziekfragment
We luisteren naar het zesde onderdeel van de liturgie (Opus 41). Het is een traditionele Slavische zang met eenvoudige homofone zettingen: alle afzonderlijke zangpartijen hebben grotendeels het zelfde ritme. Het Lied van de Cherubijnen wordt uitgevoerd door het USSR Kamerkoor van het Ministerie van Cultuur onder leiding van Valery Polyanski. Let ook op het prachtige slotakkoord: zulke volle, diepe basklanken zijn volgens mij voorbehouden aan hen die geboren zijn aan de oevers van de Wolga!
De interieurbeelden zijn afkomstig uit de Basiliuskathedraal in Moskou en de Kathedraal van de Verlosser in St.Petersburg
Vertaling van de tekst:
Wij die hier het beeld zijn van de Cherubim
en de levengevende Drie-eenheid de hymne toezingen,
van het “Driemaal Heilig”
Laat ons nu onze aardse zorgen opzij zetten,
zo dat we kunnen opgaan naar de Koning van allen,
die onzichtbaar van omhoog geboren werd volgens de opdracht van engelen.
Alleluia.