Hoe is in de Orthodoxe Kerk de Grote en Heilige Week en Pasen gevierd midden in de coronacrisis? Wie zijn doorgegaan met vieren en bij wie is er een stop geweest? Paul Baars doet verslag, o.a. op grond van informatie uit persoonlijke contacten.
De Orthodoxe kerk is meer gedecentraliseerd dan bijvoorbeeld de Rooms-katholieke kerk. Ze kent niet één leergezag of centrale leiding. Het Georgische en het Bulgaarse patriarchaat zijn ondanks alles gewoon doorgegaan met viering. Het Orthodoxe aartsbisdom van Athene wilde ook gewoon doorgaan. Het Servische patriarchaat wilde doorgaan, maar heeft zich neergelegd bij de strenge maatregelen, die de Servische overheid heeft doorgevoerd. Het Oecumenisch en het Roemeense patriarchaat en na enige aarzeling ook het patriarchaat van Moskou hebben openbare vieringen afgelast of alleen onder strenge voorwaarden laten doorgaan.
Patriarchaat Moskou
Ik heb mijn vrienden in Pskov (Rusland) gebeld om ze Zalig Pasen te wensen. De maatregelen van de overheid zijn daar 
ongeveer als bij ons. In de stad zijn alle openbare vieringen afgelast. In de dorpjes, waar heel weinig mensen wonen, zijn nog wel vieringen. De metropoliet van Pskov heeft alles in een preek en op sociale media helder uitgelegd. “Wij willen allemaal natuurlijk de prachtige vieringen van de Stille Week en Pasen meemaken. Maar dit jaar, helaas niet!” Het beroemde Kievse Holenklooster in Oekraïne, dat ook onder het patriarchaat Moskou valt, heeft geen enkele voorzorgsmaatregel genomen. Van de 200 monniken waren er op 16 april 90 besmet en 2 gestorven! Je moet daar waarschijnlijk een veel groter aantal leken bijrekenen.
Orthodoxe parochies
De Rooms-katholieke kerk in Nederland heeft alle openbare vieringen tot 1 juni afgelast. Dat betekent dat ook huurders daar geen vieringen kunnen houden. Daarom hebben de Servische, Russische en Griekse parochies helaas geen vieringen in de Nijmeegse Byzantijnse kapel (die beheerd wordt door een katholiek bestuur, red.). Metropoliet Athenagoras van Brussel (oecumenisch patriarchaat) heeft alle vieringen afgelast. Een aantal Orthodoxe parochies van andere patriarchaten houden vieringen met alleen enkele priesters, diakens en een deel van het koor. De parochie van Nikolaas van Myra te Amsterdam zendt die vieringen ook uit via sociale media. Ik ken daar mensen en het gaf mij rond Pasen enige troost. In de parochie van Petrus en Paulus lezen twee parochianen sinds kort elke dag de Uren, zodat er nog iets van parochieleven doorgaat. De parochie helpt de mensen via email om thuis beter te kunnen bidden. Een enkele parochie houdt nog vieringen met minder dan 30 mensen, bijvoorbeeld de Russische parochie van Alexander Nevskij in Rotterdam en het Servische Elias klooster in St. Hubert. De overheid heeft bij de “lockdown” deze uitzondering voor kerken mogelijk gemaakt. Ik ben daar niet gelukkig mee. Sommige Orthodoxe kerken zijn te klein om de 1,5 meter regel te kunnen toepassen. Het is bij dit soort vieringen al een enkele keer mis gegaan. Soms neemt men gewoon onvoldoende veiligheidsmaatregelen.
Uit deze opsomming, die niet volledig is, blijkt dat de reacties heel verschillend zijn. In alle genoemde patriarchaten en bisdommen zijn dissidenten en is discussie over de officieel ingenomen standpunten. Die discussies zijn soms heel fel. Sommige mensen in Georgië en Bulgarije vinden de standpunten van hun kerkleiding gewoon misdadig en moorddadig. De kerk beschuldigt haar critici vervolgens van gebrek aan geloof.
Ingreep in de traditie
Ik werk parttime in een ziekenhuis waar ook corona patiënten hebben gelegen. Een Orthodoxe (of Byzantijnse) viering brengt in de huidige omstandigheden een aantal extra risico’s met zich mee. Het virus is heel besmettelijk en wordt overgebracht via vocht. Daarom is het houden van 1,5 meter afstand niet voldoende. In dit type vieringen is men gewend om allemaal dezelfde iconen te kussen, de communie te ontvangen uit dezelfde kelk via hetzelfde lepeltje, en aan het eind van de viering allemaal het zegekruis van de priester te kussen. De priester zelf loopt bij deze rituelen en bovendien bij het horen van de biecht speciaal risico, omdat de gelovigen heel dicht bij hem komen. Die rituelen moet je dus achterwege laten. Dat is een vergaande ingreep in de traditie, die een deel van de devotie onmogelijk maakt.
Het grootste discussiepunt binnen de Orthodoxe kerk is op dit moment de Heilige Communie. Voor de kerkleiders die gewoon willen doorgaan is het volgende argument het belangrijkste. De gelovigen ontvangen tijdens de communie het Lichaam en Bloed van Christus. Daarom kun je daar niet ziek van worden. En wat algemener: de sacramenten van de Kerk kunnen een virus principieel niet verspreiden. Ik vind dat standpunt ongelukkig. Je vat de aanwezigheid van Christus in de Heilige Liturgie dan letterlijk, biologisch op. Het wordt iets “objectiefs”, zoals de wetenschap daar in de 19de eeuw over dacht. De eucharistie wordt dan een magisch, realistisch gebeuren. De priester wordt een tovenaar. Ik zou zeggen dat de aanwezigheid van Christus in de eucharistie niet objectief is, maar werkelijker dan dat! Wij veranderen dan met Christus van gedaante. Wij worden mee geofferd en delen zo in het Lichaam van Christus, dat de Kerk op haar beste momenten is. Het is een religieuze werkelijkheid, een mysterie, een “geheim”. Het lijkt erop dat de voorstanders van gewoon doorgaan aan het instituut kerk met haar regels een absolute geldigheid toekennen. Het orthodoxe begrip “economia” zijn ze vergeten, dat je in geval van nood bepaalde regels en gebruiken niet hoeft toe te passen.
Twee belevingswerelden
De Orthodoxe kerk kent in deze crisis twee belevingswerelden, met alles wat daar tussen kan zitten. Aan de ene kant staat de volksreligie. Daar gelooft men dat je in geval van ziekte niet naar de dokter moet gaan maar naar de kerk. Ik heb zelf ook meegemaakt dat men zieken de kerk binnendraagt en daarbij vooral aan de communie een beschermende kracht toekent. Ik begrijp dat emotioneel. Maar in de huidige crisis kan zoiets catastrofale gevolgen hebben. Aan de andere kant staan gelovigen, priesters en leken, die een opleiding hebben gehad en meer in de moderne wereld staan. Zij benaderen het probleem meer rationeel en zijn geneigd naar medische specialisten te luisteren. Ze zijn ook zelfstandiger en weten dat je thuis ook kunt bidden. De dirigent van het koor in Pskov (Rusland), waar ik altijd meezing wanneer ik in die stad ben, stuurde mij een foto hoe zij thuis Pasen heeft gevierd. Tijdens deze crisis blijkt dus nog eens dat de verhouding tussen Orthodoxie en moderne wetenschap soms moeilijk ligt. Soms spelen antiwesterse sentimenten daarbij een rol. Je mag trouwens best vragen stellen aan de moderne medische industrie. Maar het helemaal afwijzen is onverantwoord. In de islamitische wereld zie je trouwens vergelijkbare discussies ontstaan, bijvoorbeeld rond het sluiten van het belangrijke heiligdom Qom in Iran en de Kaäba in Mekka.
Verhouding kerk – staat
Een pikant punt in de huidige crisis is de verhouding tussen kerk en staat, de veelgeprezen “symfonie” tussen kerk en staat. In verschillende landen heeft het corona virus een duidelijk hoorbare dissonant veroorzaakt. De Roemeense, Russische en Servische kerk hebben de maatregelen van de overheid geaccepteerd. In Georgië, Bulgarije en Griekenland is een conflict met de overheid ontstaan. De Georgische en Bulgaarse overheid hebben tot nu toe niet ingegrepen, maar de Griekse overheid heeft alle openbare kerkdiensten gewoon verboden en in Athene zelfs rebellerende kerken laten dichtspijkeren. Ik denk dat in die landen de kerkelijke situatie blijvend zal veranderen. De kritiek op de Orthodoxe kerk zal toenemen. Ook een aantal traditionele gelovigen zullen teleurgesteld worden. Hun kerk belooft hen een magische bescherming, die ze niet kan waarmaken en die aantoonbaar onverstandig is.
Paul Baars is lid van de Russisch-orthodoxe parochie van Nijmegen en hoofdredacteur van het tijdschrift Pokrof van de Katholieke Vereniging voor Oecumene.
Foto’s
– Icoon van de verrijzenis, Russisch 17e eeuw (Foto: Temple Gallery London)
– Rima Prokrova maakte voor zich een ‘huiskerk’ om zo thuis Pasen te kunnen vieren (Foto: Rima Prokrova)