De Raad van Kerken in ons land probeert door een breed uitgezet onderzoek zicht te krijgen op de spiritualiteit rond de Eucharistie en het Heilig Avondmaal. Hoe beleven rooms- katholieken en protestanten anno 2014 de Maaltijd van de Heer? In de Reformatietijd werd de visie op de Eucharistie of het Heilig Avondmaal een twistappel tussen protestanten en rooms- katholieken maar ook tussen protestanten onderling. Luther stond met zijn Avondmaalsleer fel tegenover Zwingli. Johannes Calvijn legde weer eigen accenten.
Recent kreeg ik “Een klein traktaat over het Heilig Avondmaal” (1541) van de jonge Calvijn in handen. Dr. Herman Speelman tekent voor de vertaling. Calvijn poogde met dit traktaat ordening in het denken te brengen en de impasse rond het denken over de Eucharistie te doorbreken. Achteraf gezien bleek dat een ijdele hoop want tot de dag van vandaag houdt de theologie van de Eucharistie christenen onderling verdeeld. De waarheidsvraag wordt nog steeds niet eenduidig beantwoord.
Aanwezigheid van Christus
Gelukkig wordt vandaag de dag, anders dan in de 16de eeuw, de oecumenische dialoog rond Eucharistie en Avondmaal zonder persoonlijke aanvallen gevoerd. Theologen hebben geleerd meer op de bal dan op de mens te spelen. Een vruchtbare dialoog zal eerst beginnen bij de overeenkomsten om pas daarna de verschillen te benoemen. Heel belangrijk is de constatering dat het verschil tussen Rome en de verschillende protestantse visies niet gaat over de vraag of Christus in de Eucharistie aanwezig is maar hoe. In verschillende recente oecumenische teksten, onder andere het Limarapport over Doop, Eucharistie en Ambt ( 1982), lijken christenen elkaar te vinden op de uitdrukking “presentia realis”. Christus is bij de viering van de Eucharistie “werkelijk tegenwoordig”. Voor de rooms- katholieke Eucharistische spiritualiteit is het heel belangrijk om te spreken van een blijvende werkelijke tegenwoordigheid. Het geconsacreerde brood wordt als lichaam van Christus ook na de viering in een tabernakel bewaard voor de ziekencommunie en in onze dagen ook voor het vieren van een Woord- en Communieviering als een priester niet aanwezig kan zijn. Dat vormt ook de diepste reden voor de Romana om te spreken over “transsubstantiatie”. De grote theologen van de late Middeleeuwen hebben zo getracht de blijvende werkelijke tegenwoordigheid van Christus in het sacrament te verhelderen met termen uit de natuurfilosofie van Aristoteles. De “substantie” van brood en wijn wordt lichaam en bloed van Christus terwijl de “accidenten”, zoals kleur, smaak, alcoholpercentage, onveranderd blijven.
Werking van Gods Geest
Kunnen wij theologisch rond de visie op Eucharistie en Avondmaal vandaag een paar stappen verder komen? Dr. Speelman schrijft in zijn inleiding op de vertaling van het traktaat van Calvijn dat bij de hervormer Christus zichzelf aan de zijnen aanbiedt. Voor de reformator uit Genève vormt dat een geschenk van Gods Geest. Het gaat dus om een geestelijke tegenwoordigheid. In de rooms-katholieke theologie is na het Tweede Vaticaanse Concilie (1962 -1965), mede ook door intensieve studie van theologen uit de vroege Kerk, opnieuw aandacht gekomen voor de epiclese, de aanroeping van de Heilige Geest, tijdens de Eucharistie. Het is Gods Geest die de gaven omvormt tot het lichaam en bloed van de Heer.
De toespitsing op het werk van de Heilige Geest vormt zo een overtuiging die rooms- katholieken en protestanten delen. Zowel in de Romana als de Reformatie beseffen wij dat de wijze waarop Christus aanwezig is uiteindelijk een geheim vormt. Prof. dr. Paul van Geest maakt in zijn Woord vooraf op het traktaat van Calvijn een verwijzing naar de “negatieve theologie”. Theologen moeten terughoudend zijn omdat God altijd groter is. Het “eigenlijke” van God is ondoordringbaar voor de mens. Analoog geldt dat ook voor de aanwezigheid van Christus in de Eucharistie. Op weg naar 2017, 500 jaar Hervorming, worden christelijke theologen van verschillende tradities uitgenodigd om de waarheid omtrent de Eucharistie opnieuw te doordenken. Maar ook te bedenken dat hun verwoordingen maar stukwerk zijn, juist als het gaat om het sacrament waarin Christus ons rakelings nabij wil zijn.
Mgr. Dr. Gerard de Korte is bisschop van Groningen-Leeuwarden
Deze column verscheen vandaag ook in het Nederlands Dagblad
Informatie over de Nederlandse uitgave ‘Eén met Christus’ van Johannes Calvijn
De leer van het Avondmaal was van begin af aan een strijdpunt tussen katholieken en protestanten. In 1541 was het ook al uitgegroeid tot een twistappel tussen protestanten onderling. Gewone gemeenteleden begrepen niet wat de theologen bezighield. Om hen uit de verwarring te halen te geven schreef de jonge Calvijn, toen werkzaam te Straatsburg, dit kleine traktaat over doel, nut en gebruik van het Avondmaal. Tegelijk was het een poging om uit de impasse te komen.
Dit oorspronkelijk Franse geschrift is opnieuw vertaald en ingeleid door dr. Herman Speelman. Prof. dr. Paul van Geest schreef een Woord vooraf.
Uitgave van Brevier Uitgeverij, ISBN: 9789491583452, prijs € 12,50