Gied ten Berge heeft een heel werkzaam leven achter de rug bij de vredesbeweging. In de periode 1975-1990 was dat vooral gericht op de toenadering met de communistische wereld. Na 1990 kwam daar steeds meer de religieuze component bij: de conflicten in ex-Joegoslavië, in Indonesië en in het Midden-Oosten waar de problemen steeds meer via godsdienstige opvattingen werden verwoord.
Tegenstrijdige visies
Na beëindiging van zijn werk bij IKV-Pax Christi voltooide hij een Masters-opleiding bij de Fakulteit Katholieke Theologie van de Universiteit Tilburg, gevestigd in Utrecht. Dit boek is een uitwerking van deze thesis. In het eerste hoofdstuk bespreekt hij een aantal representatieve maar vaak tegenstrijdige christelijke visies op de vraag of het huidige Israël/Palestina een speciale religieuze betekenis heeft en bijvoorbeeld ‘heilig land’ genoemd mag worden. Er is het oude betoog van bijvoorbeeld de kruistochten. De shoah is duidelijk een breukpunt. Niet alleen het Land (Ten Berge schrijft het zo steeds: zonder heilig, wel met een hoofdletter), maar vooral het volk Israël krijgt een theologische plaats. Het sterkste is dat wel verwoord bij Paul van Buren: ‘Door het kruis en de gaskamers bij elkaar te houden bij het nadenken over de dood van Jezus, worden we uiteindelijk bij een inclusieve visie op Gods deelname aan het menselijk lijden gebracht.’ (46) Daarnaast staan in het tweede hoofdstuk een aantal joodse visies, zoals van Zvi Yehuda Kook die de shoah beschrijft als ‘een diep verborgen, innerlijke, heilige daad van zuivering om joden te bevrijden van de onzuiverheid van de ballingschap .. een wrede hemelse chirurgie met als doel de joden tegen hun wil naar het Land Israël te brengen.’ (109) Religieuze motiveringen kunnen soms onverwachte kanten uitwaaieren.
Sobere theologie
Tegenover zulke maximalistische interpretaties staan dan ook wel weer voorzichtige en nuchtere waarschuwingen dat we in de politieke chaos en rampspoed van het Midden-Oosten de religie niet te gemakkelijk mogen toepassen, want dan dreigt het gezond verstand door allerlei ideologie ondergesneeuwd te raken. Ten Berge kiest zelf duidelijk voor een sobere theologie. Tegenover de moderne ‘Landtheologen’ die een speciale rol en privileges aan Israël willen geven, pleit hij voor het primaat van algemene mensenrechten zonder Israël een uitzonderingspositie te geven. In een derde hoofdstuk komen een aantal islamitische visies naar voren. Ook hier weer een grote keuze aan betekenissen. De tempelberg is de plaats van Mohammeds hemelreis en in 690, 60 jaar na de dood van de profeet, werd er de grootse rotskoepel als bedevaartscentrum gebouwd. De periode van de kruistochten worden wat onderkoeld beschreven: ‘Er was weinig animo om zich om het bezit van het Land te bekommeren en zich daarvoor in een gewapende djihad te storten.’ (148) In het moderne islamitische taalgebruik heet Jeruzalem Quds of ‘Heilige Stad’, en de sentimenten kunnen heftig worden. Bijna terloops vermeldt Ten Berg in een voetnoot dat een assistent van Moshe Dayan in 1967 heeft voorgesteld om de moskee op de tempelberg op te blazen ‘om er voor eens en voor altijd van af te zijn’. (211)
Pax Christi
In totaal komen er op 189 bladzijden tekst een 300 personen voor, maar als ervaren tekstschrijver bij de afdeling communicatie heeft Ten Berge zijn werk in heldere lijnen weten neer te zetten. Enerzijds wil Ten Berge corrigerend optreden ten opzichte van de Pax Christi vredesbeweging die naar zijn inzicht ‘de systematisch-theologische en politieke-filosofische vooronderstellingen van haar politiek-juridische standpunten weinig ontwikkeld heeft.’ (41) Anderzijds komt hij bij de zorgvuldige analyse van de zo tegengestelde posities van religieuze denkers en leiders toch tot het inzicht dat het Midden-Oosten eerder met wat minder dan met meer religie gebaat is en dat slechts een klein deel van het geloofsgoed ook echt bevorderlijk is voor vrede.
Karel Steenbrink was jarenlang verbonden aan de Universiteit Utrecht en in het bijzonder het Instituut voor Missiologie en Oecumenica.
Gied ten Berge, Land van Mensen. Christenen, joden en moslims tussen confrontatie en dialoog, Nijmegen: Valkhof Pers, 2011, ISBN 97890 56253585, 226 blz. € 19,95.