Bij de oecumene die de Rooms-Katholieke Kerk voorstaat, gaat het veel meer om een uitwisseling van gaven dan om een uitwisseling van ideeën*. Dat benadrukte prof. dr. Eduardo Echeverria verschillende keren tijdens zijn gastcollege aan de Tilburg School of Catholic Theology in Utrecht. Hij sprak over receptive ecumenism, ontvankelijke oecumene, die leidt naar verzoenende verscheidenheid.
Allerlei uitspraken en handelingen van paus Franciscus worden in de media gepresenteerd als ‘dit is nog nooit vertoond, dit is echt iets nieuws’. Dit begon Echeverria, professor filosofie en theologie aan het aartbisschoppelijk seminarie in Detroit (Sacred Heart Major Seminary), te irriteren. Hij stapte naar een uitgever en kwam overeen een boek te schrijven onder de titel ‘Paus Franciscus en de erfenis van het Tweede Vaticaans concilie’. Voorjaar 2015 verschijnt het boek in het Engels. Een voorproefje van de inhoud van dat boek was in Utrecht te horen. Met zijn college, op vrijdagmiddag 27 februari 2015, toonde hij aan hoe paus Franciscus met zijn oecumenisch handelen en denken voortbouwt op de oecumenische erfenis van zijn voorgangers. Echeverria wil in zijn boek de losse onderdelen van de oecumene, die door de verschillende pausen successievelijk werden bepleit, in een samenhangend geheel bijeen zetten.
Uitwerking ideeën
Paus Franciscus werkt ideeën uit van het concilie en van paus Paulus VI in zijn encycliekEcclesiam Suam. Ideeën die verder zijn uitgewerkt door paus Johannes Paulus II in zijn encycliek in Ut Unum Sint en door de kardinalen Ratzinger en Kasper in verschillende publicaties. Ideeën die kardinaal Ratzinger ook als paus Benedictus XVI heeft bevestigd. Over de spirituele oecumene – een van de aspecten die paus Franciscus zo nadrukkelijk bepleit en beoefent – schreef kardinaal Kasper in 2006 een handboek, dat ook in het Nederlands verscheen.
Echeverria wees er onder meer op dat kardinaal Ratzinger als prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer, bij zijn ontmoeting met de Waldenzen in 1993 in Italië heeft gezegd: ‘Oecumene is voor alles een principiële houding, een wijze om het christendom te leven.’**
Cultuur van ontmoeting 
Paus Franciscus bepleit en beoefent een cultuur van ontmoeting en wijst erop dat je in de eerste plaats personen ontmoet en niet ideeën. De oecumene van de vriendschap vindt hij belangrijk op de weg naar meer zichtbare eenheid. Zo leidde zijn vriendschap met de anglicaanse charismatische bisschop Tony Palmer tot een doorbraak in zijn relaties met de wereldwijde evangelische beweging.*** De oecumene van de vriendschap is een oecumene die iedereen kan beoefenen, zei prof. Echeverria. Zelf doet hij er van harte aan mee, ook in deze week in Nederland en België, waarin hij onder meer spreekt aan de Evangelische Theologische Faculteit in Leuven, de Vrije Universiteit in Amsterdam (waar hij 35 jaar geleden promoveerde in de filosofie) en aan de universiteit van Groningen.
Echt luisteren
Een belangrijke notitie die paus Franciscus inbrengt is dat we niet alleen moeten horen wat de ander zegt, maar ook echt moeten luisteren naar de ander. We zullen dan ontdekken dat onder verschillen in formuleringen een gemeenschappelijk verstaan van waarheid kan schuilgaan. Verschillende formuleringen hoeven elkaar dus niet uit te sluiten. Door te luisteren naar elkaar kunnen we van elkaar leren, open om te ontvangen wat de ander uitspreekt als “gave” wat iets anders is dan een uitwisseling van ideeën.
Waarheid en formulering ervan
Echeverria verwees hierbij naar paus Johannes XXIII die aan het begin van het concilie gezegd heeft dat de waarheid niet samenvalt met onze gebrekkige formulering van de waarheid. De formuleringen kunnen verschillen en verbeterd worden. Dit is van belang om Franciscus ook goed te kunnen begrijpen op zijn weg van oecumenische vriendschap met leiders in de evangelische en pinksterbeweging. Op die weg zet paus Franciscus opmerkelijke stappen. Als hij daarbij verklaart dat we niet kunnen wachten totdat de theologen de juiste formuleringen hebben gevonden, dan betekent dat niet dat hij die formuleringen onbelangrijk vindt. En als paus Franciscus in navolging van het concilie het belang van de hiërarchie van waarheden benadrukt, dan betekent dat volgens Echeverria niet dat waarheden van lagere rang onbelangrijk zijn en optioneel. Want indifferentisme, waarbij het er niet toe doet wat men ergens over denkt en beweert, bevordert niet de zichtbare eenheid van de Kerk. Prof. dr. Eduardo Echeverria vertelde zelf in de Verenigde Staten intensief betrokken te zijn bij de dialoog met evangelicals in het initiatief Catholics and evangelicals together. In deze dialoog zijn door de jaren heen al heel wat gezamenlijke verklaringen over belangrijke onderwerpen verschenen, verklaringen die mede ondertekend zijn door een groot aantal rooms-katholieke bisschoppen. De nieuwste verklaring in deze serie gaat over het huwelijk.
Zonder wantrouwen
Sprekend over christenen ‘die door doopsel tot de Kerk behoren, maar van haar volledige gemeenschap gescheiden zijn’ schrijft paus Franciscus: ‘Wij moeten er altijd aan denken dat wij pelgrims zijn en dat wij samen op pelgrimstocht zijn. Daartoe moet men zijn hart toevertrouwen aan zijn reisgenoot zonder argwaan, zonder wantrouwen, en vóór alles kijken naar wat wij zoeken: de vrede in het aangezicht van de enige God. (Evangelii Gaudium 244)
Ontvankelijke oecumene moet op enig moment gevolgd worden door verontschuldigingen. De eenheid van de kerk zal geen uniformiteit betekenen en de Rooms-Katholieke Kerk is er niet op uit andere kerken te absorberen. De RK Kerk verwerpt anderzijds een ecclesiologisch relativisme door vast te houden dat de Kerk één is en in zijn volheid zich bevindt in de Katholieke Kerk. En eenheid mag ook niet gaan ten koste van de waarheid, want authentieke oecumene is een gave van God en een dienst aan de waarheid. Daarom kan de notie “verzoende verscheidenheid”, zoals Joseph Ratzinger het al stelde, “niet betekenen dat we afzien van de waarheidsvraag, zodat we ons als één kunnen beschouwen ook als we verschillende dingen geloven en leren”. De leerwaarheid doet er wel degelijk toe. Zoals prof. Echeverria leerde van de Nederlandse gereformeerde theoloog G.C. Berkouwer: “Onze gedachten over de toekomst van de Kerk moeten voortkomen uit de spanningen in het heden, spanningen die moeten aanzetten tot een creatieve waakzaamheid, gebed, geloof, inzet, liefde voor waarheid en eenheid, liefde voor eenheid en waarheid.”
Bisschop Van den Hende
Dit gastcollege in Utrecht werd georganiseerd door de Katholieke Vereniging Voor Oecumene en de School of Catholic Theology. De middag werd geleid door prof. dr. Marcel Sarot, decaan van de School of Catholic Theology. Onder de deelnemers was ook bisschop J. van den Hende, die namens de bisschoppenconferentie referent is voor de oecumene.
*Uitwisseling van gaven: Ut unum sint 28, 41 en 57.
**Kardinaal Ratzinger: ‘Ecumenism is primarily an underlying attitude, a way of living Christianity / Ökumenismus ist vor allem eine grundsätzliche Haltung, eine Art, das Christentum zu leben.’ Zie 0141, 0141uk en 141de op www.stucom.nl.
***Vriendschap paus Franciscus met Tony Palmer (20-7-2014 verongelukt): zie www.youtube.com/watch?v=pK_ChnMVqR8. En de video’s La fraternité retrouvée – Hommage à Tony Palmer en Le miracle de l’Unité a déjà commencé op www.netforgod.tv (met Nederlandse voiceover).
Prof. dr. Eduardo Echeverria is o.a. lid van de groep Evangelicals en Catholics Together. Onlangs publiceerde deze groep een document over het huwelijk. U kunt hier vinden.
De lezing van Echeverria zal verschijnen in het gratis digitale theologische tijdschrift Perspectief van de Katholieke Vereniging voor Oecumene, dat te verkrijgen is via secretariaat@oecumene.nl.
Het boek van prof. dr. Eduardo Echeverria zal medio april 2015 in de Verenigde Staten verschijnen onder de titel: Pope Francis and the Legacy of the Second Vatican Council.