De Herdenking van de Reformatie wordt in de komende twaalf maanden een groot thema. In Nederland worden er op tal van plaatsen activiteiten rond de Reformatie georganiseerd. Zowel Refo500 als de Jubileumcampagne van de Protestantse Kerk 500 Jaar Protestant willen de oecumenische samenwerking bevorderen. De Katholieke Vereniging voor Oecumene heeft de uitnodiging om mee te doen aangenomen en is vanaf het begin projectpartner in Refo500 en ook betrokken bij de werkgroep die ten behoeve van de oecumenische herdenking is ingesteld door het moderamen van de Protestantse Kerk en de Bisschoppenconferentie.
Dat alles is aanleiding om op deze pagina mensen uit alle kerken in Nederland aan het woord te laten over de vraag wat de herdenking van de Reformatie voor henzelf, voor hun kerk en voor de oecumene in Nederland betekent. Hopelijk draagt deze pagina bij aan een levendige uitwisseling over de gemeenschappelijke uitdagingen voor de Kerk van vandaag en morgen.
Vieren of herdenken?
De herdenking van de Reformatie is allereerst een aangelegenheid van de protestantse kerken zelf. Het is begrijpelijk dat zij de Reformatie zelfbewust en vreugdevol willen gedenken. De Reformatie van de 16e eeuw betekent voor hen een nieuw begin in de geschiedenis van de Kerk. Voor de Katholieke Kerk is een viering van de Reformatie onmogelijk, omdat de Reformatie onmiddellijk de diepe breuk in de Kerk op het netvlies brengt die tot op de dag van vandaag nog niet volledig is geheeld. Toch is het voor de Katholieke Kerk een belangrijk moment van betrokkenheid. Maar hoe dit gestalte te geven? Meer dan vijftig jaar zijn katholieken en protestanten samen op weg in een proces dat er op gericht is de band van eenheid in de éne Kerk van Christus te herstellen. Op die weg is belangrijke voortgang gemaakt. De herdenking van het begin van de Reformatie kan daarom in een verbondenheid geschieden, iets wat 100 jaar geleden nog ondenkbaar was. Zeer bijzonder is de reis die paus Franciscus dezer dagen maakt naar Lund om daar samen met vertegenwoordigers van de Lutherse Wereldfederatie en de Lutherse en Katholieke Kerk in Zweden deel te nemen aan de opening van het herdenkingsjaar. Een gezamenlijke herdenking die recht doet aan de geschiedenis en aan elkaars visie en beleving is van belang om samen een weg naar de toekomst uit te zetten.
Herinnering helen, van Christus getuigen…
Over de mogelijkheid en vormgeving van een gezamenlijke en oecumenische herdenking van de Reformatie is vooral in internationaal verband nagedacht. De Luthers / Rooms-Katholieke Commissie voor Eenheid publiceerde daarvoor in 2013 het document ‘Van Conflict naar Gemeenschap’. In 2015 verscheen daarbij een handreiking voor Gemeenschappelijk Gebed. Met name de Kerken in Duitsland hebben waardevolle handreikingen aangeboden. Ook daar liep de discussie over vieren of herdenken aanvankelijk hoog op. Maar de kerken zijn daar samen goed uit gekomen. De Duitse Bisschoppenconferentie publiceerde in juli 2016 het boekje ‘Reformation in ökumenischer Perspektive’. Hierin zijn gemeenschappelijke teksten (b.v. over Maarten Luther) en katholieke documenten die voor de herdenking van de Reformatie belangrijk zijn (b.v. de toespraak van paus Benedictus in Erfurt in 2011) gebundeld. Dit najaar werd bovendien door de Duitse Bisschoppenconferentie en de Evangelische Kirche Deutsland gezamenlijk een nieuwe tekst uitgegeven onder de titel: ‘Erinnerung heilen – Christus bezeugen. Ein gemeinsames Wort zum Jahr 2017’. Deze gezamenlijke handreiking geeft de sleutels om te komen tot een verzoening van herinneringen en tot getuigenis van het geloof in Christus. De grote kerken in Duitsland leggen er de nadruk op dat de herdenking van de Reformatie op de eerste plaats als een Christusfeest verstaan dient te worden.
Betekenis voor Nederland?
In Nederland wordt de herdenking bescheidener aangepakt dan in Duitsland waar de ‘Luther-‘ of ‘Reformationsdekade’ niet alleen kerkelijk, maar ook cultureel, toeristisch, maatschappelijk en politiek een belangrijk issue is. Kenmerkend voor ons land is dat er diverse initiatieven naast elkaar bestaan die niet onder één noemer gevat kunnen worden. Kracht en zwakte van het zelf organiserend vermogen dat hier hoogontwikkeld is. Samenwerking en samenhang in de herdenking van de Reformatie zijn echter wel van belang. Anders blijft het bij een aantal meer of minder geslaagde losse activiteiten. Het aantal activiteiten dat georganiseerd wordt is indrukwekkend. Op de websites van Refo500 en de Protestantse Kerk in Nederland worden de agenda’s van het Reformatiejaar 2017 nauwgezet bijgehouden.
Oecumenisch herdenken met het oog op de toekomst
Wil de herdenking van de Reformatie relevant en vruchtbaar zijn voor de oecumenische verhoudingen in Nederland dan zijn mijns inziens vier zaken van belang.
Net als in Duitsland is de geschiedenis van de Reformatie in Nederland gepaard gegaan met veel onderlinge strijd en rivaliteit. De Reformatie had bovendien een veel bredere strekking dan de hervorming van de Kerk. Een oecumenische herdenking van de Reformatie veronderstelt dat katholieken en protestanten elkaars verstaan van de geschiedenis kennen en minstens proberen waar mogelijk tot een gezamenlijk verstaan en een verzoening van herinneringen te komen. Een aanzet tot een oecumenische geschiedschrijving van de Kerk is het boek uit 1999 van ds. Nico van den Akker en prof. dr. Peter Nissen ‘Wegen en dwarswegen, tweeduizend jaar christendom in hoofdlijnen’. Hier is nog veel werk te doen.
Protestanten denken bij Reformatie allereerst aan de ontdekking van het Evangelie. Katholieken denken aan de breuk in de Kerk. De oecumenische toenadering van de afgelopen vijftig jaar heeft bij diegenen, die de oecumenische beweging toegedaan zijn, het verlangen naar het herstel van de kerkelijke gemeenschap gevoed. De pijn over de nog steeds bestaande kerkelijke verdeeldheid en uitsluiting die zich eerst tussen katholieken en protestanten heeft voltrokken, maar ook even zo goed in de relatie tussen protestantse denominaties zelf heeft voltrokken, dient een plaats te krijgen in de herdenking van de Reformatie. In Duitsland gebeurt dat op 11 maart 2017 met een landelijke dienst van boete en verzoening in Hildesheim. Een week later organiseren de Katholieke Vereniging voor Oecumene en de Fololarebeweging in het Brabantse Nieuwkuijk een oecumenische bijeenkomst waarin dit aspect zeker een plaats krijgt.
Niet alleen de pijn over de verdeeldheid, ook dank voor de gegroeide verbondenheid en saamhorigheid dienen bij deze herdenking een duidelijke plaats te krijgen. Er is in de afgelopen zeventig jaar veel goeds gebeurd waardoor oude scheidslijnen overwonnen zijn. Reeds in de documenten van het Tweede Vaticaans Concilie worden op een positieve manier de sterke kanten van de Reformatorische kerken benoemd: de verbondenheid met Christus, de ijver voor de Heilige Schrift, het sacramentele leven van Doop en Avondmaal en het leven met Christus. Wie oecumenisch op weg gaat mag veel ontvangen van de geestelijke rijkdom van de andere tradities ook als de breuk tussen de kerken nog niet geheeld is. Dankbaarheid over die fundamentele verandering en een ervaren en geleefde eenheid in Christus mag luidop klinken dit herdenkingsjaar.
Het verleden herdenken doen we ook met het oog op de toekomst. De oecumenische herdenking veronderstelt dat protestanten en katholieken elkaar gevonden hebben in de uitdagingen waar de Kerk in de seculiere samenleving voor staat. In het document ‘Van Conflict naar Gemeenschap’ wordt een voor de toekomst een goede richtlijn gegeven aan de hand van vijf imperatieven: 1. Laten we altijd beginnen vanuit het perspectief van eenheid en niet vanuit verdeeldheid; 2. Geef ruimte voor de transformatie van onszelf door de ontmoeting met de ander en het wederzijds getuigenis van het geloof; 3. Verlies het doel van de zichtbare eenheid niet uit het oog en werk in concrete stappen uit wat dit betekent. 4. De herontdekking van de vreugde van het Evangelie voor de mensen van onze tijd is een oecumenische opdracht en 5. Wees samen getuigen van Gods genade in verkondiging en dienst aan de wereld.
We staan aan de vooravond van het herdenkingsjaar. Na een lange aanloop gonst het op tal van plaatsen van plannen en activiteiten. Laten we hopen dat dit een jaar wordt waarin protestanten en katholieken elkaar echt zullen ontmoeten en vinden omwille van de toekomst van de verkondiging van het Evangelie en de dienst aan onze samenleving. Het zou heel mooi zijn als de artikelenreeks op deze pagina daar een bijdrage aan is.