1517 wordt in lutherse kringen over de hele wereld als een bijzonder jaar gevoeld. Het is op 31 oktober 500 jaar geleden dat Luther zijn 95 stellingen aan de deur van Wittenberg zou hebben gespijkerd. De historiciteit daarvan wordt overigens betwijfeld. Voor lutheranen is het al heel lang een memorabele dag, die zelfs in haar dienstboek als feestdag wordt genoemd met de nodige liturgische gegevens. De liturgische kleur is rood, de lezingen zijn Genesis 15: 1- 6, Openbaringen 14: 6 – 7 en Johannes 2: 13 – 22.
De openingspsalm is psalm 119 en dat is op zijn minst opmerkelijk voor een kerk waar de wet zo’n ondergeschikte rol zou spelen. de wet is in lutherse kring met wantrouwen bezien. Verder valt natuurlijk onmiddellijk op dat de tempelreiniging aan de orde is. In de relatie met de rooms – katholieke kerk kan dat een pijnlijke lezing zijn, als Luther de rol van de Christus gegeven wordt die de kerk gereinigd heeft. Zo iets is mij altijd verre geweest. Maar het zou interessant zijn lutherse preken door de jaren te onderzoeken. Ik weet niet hoe er in het verleden gepreekt is. Maar ik heb zelf altijd benadrukt dat wij alert moeten blijven op leer en leven van de kerk, van onze kerk. Het tegenover van andere kerken heb ik in ieder geval nooit gezocht en voor zover ik zien kan, speelt dat zeker geen rol in de gemeenten op dit moment.
De kerk en het denken over de kerk
Luther heeft de kerk een bedelaarsvrouw en een koningin tegelijkertijd genoemd. In de lutherse theologie kan het geheim van de kerk nooit objectief vastgesteld worden. Zij blijft afhankelijk van de rechtvaardiging die op zichzelf een mysterie is, Gods beweging naar ons als zondige mensen. In 1999 werd er tussen de Rooms – Katholieke Kerk en de kerken verbonden in de Lutherse Wereldfederatie een gemeenschappelijke verklaring over de rechtvaardiging uitgegeven. Veel is daar gezegd, en ook veel moois. Echter het beleven van de lutheranen, dat met de rechtvaardiging ook alles over de kerk is gezegd, wordt in relatie met de Rooms – Katholieke Kerk niet bewaarheid. Over de kerk blijven wij verschillend denken. Dat stelt aan de lutheranen belangrijke vragen, die in Nederland binnen de Protestantse Kerk Nederland extra spannend worden. De lutherse traditie spreekt antithetisch over de kerk, maar dreigt de nadruk op de kerk als bedelaarsvrouw te leggen. Daarmee trekt ze zich al te vaak terug op de prediking van het woord en de onzichtbare kerk. Van Conflict tot gemeenschap noemt niet voor niets de relatie van de zichtbare en de onzichtbare kerk als een van de aandachtspunten voor verder oecumenisch gesprek. Nu is er in Nederland wel het een en ander gebeurd. In 1994 verscheen een bundel Kerk tussen erfenis en opdracht, protestanten en katholieken op weg naar een gemeenschappelijk kerkbegrip. Als resultaat van voorgaande gesprekken verscheen in 2001 een Engelstalige bundel van Nederlandse bodem Of All Times and of All Places, Protestants and Catholics on the Church Local and Universal.
Van conflict naar gemeenschap
Toch wordt in het document Van conflict naar gemeenschap opnieuw zeer terecht het denken over de kerk als aandachtspunt genoemd. Maar vanuit welk gezichtspunt denk je over de kerk. Belangrijke woorden worden daar over de heilige Geest gesproken. Luther in de grote catechismus – een van de belijdenisgeschriften die ook in de kerkorde van de PKN genoemd wordt – wordt over de kerk geciteerd:
‘is de moeder die ieder christen voortbrengt en draagt door het Woord van God dat de heilige Geest openbaart en verkondigt […] Zo blijft de heilige Geest bij de heilige gemeente of het christelijke volk tot op de jongste dag.’
Van Conflict naar gemeenschap, 213
Als de zichtbaarheid en de onzichtbaarheid van de kerk als aandachtspunt voor verdere dialoog genoemd wordt, dan zou deze tekst weleens een belangrijke bijdrage kunnen leveren. Door de heilige Geest is Christus tegenwoordig in de kerk van vandaag: in onze verkondiging, in onze dienst. En ik spreek voor de lutheranen: het zou goed zijn als wij ons rekenschap zouden willen geven van deze tegenwoordigheid van Christus door de heilige Geest, om zo nieuw naar de zichtbaarheid van de kerk te kijken.
Kerk en rechtvaardiging
In Van Conflict naar gemeenschap wordt aandacht besteed aan het document Church and Justification. Een citaat:
‘Strikt en op zich genomen geloven wij niet in rechtvaardiging en in de Kerk, maar in de Vader, die ons genadig is en ons in de kerk bijeenbrengt als zijn volk; en in Christus die ons rechtvaardig maakt en wiens lichaam de Kerk is; en in de heilige Geest die ons zegent en in de Kerk is.’
Church and Justification, 5
Daarmee worden we uitgedaagd te geloven in het hart van de zaak: niet de leer van de rechtvaardiging maar de geloofde realiteit van de rechtvaardiging en de relatie met God, Vader, Zoon en heilige Geest. En waar beleven wij deze realiteit? Niet in documenten, niet in leergesprekken, ten minste niet alleen, maar toch ook of vooral in gezamenlijk gebed. We zijn er aan toe om niet alleen te spreken met elkaar maar samen te vieren, te bidden. Van Conflict naar gemeenschap spreekt indringende woorden over de noodzaak van gemeenschappelijk getuigenis. Maar getuigenis komt niet zonder gemeenschappelijke bezinning en bezinning in christelijke zin bestaat niet zonder gebed.
Gezamenlijke herdenking
Naast de uitgave van Van Conflict naar gemeenschap heeft de Luthers/Rooms – Katholieke Commissie voor Eenheid in 2015 zeer terecht een handreiking voor Gemeenschappelijk Gebed gedaan. Deze handreiking is in het Nederlands vertaald en beschikbaar voor alle gemeenten en parochies om hen te stimuleren ter gelegenheid van de reformatie samen te komen om de gaven van de reformatie te gedenken en om vergeving te vragen voor de scheiding die wij in stand hebben gehouden. Aan het begin van de viering wordt gebeden om de heilige Geest, om verlichting van onze harten en genezing van onze herinneringen. Verder wordt gevraagd om blijdschap voor de gaven die de kerk ontvangen heeft, berouw over scheiding maar vooral om toerusting tot het gemeenschappelijk getuigenis en dienst in de wereld. In de dienst wordt veel gezegd, er is maar weinig ruimte voor stilte. Op dat punt moeten we nog steeds veel leren.
Herdenking met het oog op de kerk van morgen
Ik ben ervan overtuigd dat onze kerken niet de toekomst halen geharnast in leerstelligheden maar in geleefd vertrouwen en overgave aan de heilige Geest die met onze geest getuigt dat wij kinderen van God zijn. (Romeinen 8) De Rooms – Katholieke Kerk kan protestanten in het bijzonder lutheranen, houden bij het koninklijk karakter van de kerk. Lutheranen houden rooms – katholieken bij de kerk als bedelvrouw. Samen komen ze daar, niet door elkaar met leerstellingen om de oren te slaan, maar door bijbel te lezen en te bidden in volle overgave aan de Geest, die meer vermag dan wij gezien onze woorden kennelijk geloven. In Lund, toen rooms – katholieken en lutheranen samen de reformatie vierden, werd de geloofsbelijdenis van Nicea niet gelezen uit respect voor de Oosters – Orthodoxe kerk die aanwezig was en moeite zou hebben met het Filioque. Zo zou het vaker moeten gaan. In plaats van gestolde formules mogen we wat meer vertrouwen hebben in de Geest die ons Christus opnieuw doet vinden te midden van mensen die oprecht God zoeken. Moge deze reformatieherdenking gekenmerkt worden door vurig gebed en overgave aan de heilige Geest.