Kerk en politiek in Europa waren een mannenwereld toen de Reformatie symbolisch begon op 31 oktober 1517 met het bevestigen van de 95 stellingen aan de deur van de slotkerk in Wittenberg, waar de universiteit was gevestigd. Op het eerste gezicht waren de reformatoren theologisch onderlegde mannen. Maar een dragend idee onder de Reformatie was het priesterschap van alle gelovigen. Bij Maarten Luther zie ik een inspiratie door drie vrouwen: zijn moeder, zijn devotie voor de H. Maria en zijn toewijding aan zijn echtgenote.
Groot gezin
Moeder Margaretha Luther-Lindemann was de echtgenote van de ondernemer Hans Luther. Kort na de geboorte van Maarten, op 10 november 1483, verhuisde het gezin van Eisleben naar Mansfeld dat hoger in het Harzgebergte lag. Hans Luther trok kapitaal aan om een kopermijn op te zetten. Hij kocht een concessie, maar heeft zijn leven lang rente en aflossing moeten betalen aan andere investeerders. Pas een jaar voor zijn dood in 1530 had Hans Luther zijn schulden afgelost. Maarten groeide op in een alsmaar uitdijend gezin van tien kinderen, waarvan er slechts vijf volwassen zouden worden. Moeder Margaretha bestierde een huishouden dat afhankelijk was van de inkomsten uit de mijnbouw. Als oudste zoon heeft Maarten daar veel van geleerd. Als hij later, omstreeks 1518, een succesvol pamflettist gaat worden, dan weet hij goed met drukkers om te gaan.
Het Magnificat
Aan het einde van 1520 was Luther de succesvolste schrijver van Duitsland. Hij benutte het nieuwe medium van de drukpers voor zijn doeleinden. Zijn ideeën verspreidden zich over het hele Rijk en daarmee zorgden ze voor tegenstand. In 1520 verschenen er 20 titels van zijn hand! Hij schreef snel en corrigeerde zijn teksten niet of nauwelijks. Zijn theologische inzichten groeiden in tafelgesprekken en debatten. Hij gaf een nieuwe uitleg aan teksten uit de Bijbel in zijn preken en daarna schreef hij er een pamflet of een klein boek over. Hij bereikte een divers lezerspubliek: de academische wereld, de gezagsdragers en ook de gewone gelovigen. Hij gaf ’s avonds les aan kinderen en aan gewone mensen over de Tien Geboden en het Onze Vader. In 1521 werd de tegenstand tegen Luther sterker, op 6 mei werd hij in de rijksban gedaan. Maar Luther was toen al ondergedoken op het kasteel Wartburg. Hij zou daar tien maanden doorbrengen. Hij liep overigens toen nog steeds in habijt en hij zal, neem ik aan, dagelijks zijn brevier gebeden hebben. En iedere avond, bij de Vespers, het Magnificat waarvan hij op de Wartburg een nieuwe, melodieuze Duitse vertaling voltooide en met commentaar voorzag.
In de eerste regels van het commentaar zegt hij al dat niemand Gods Woord juist kan verstaan dan rechtstreeks door de Heilige Geest. “Niemand kan het echter van de Heilige Geest ontvangen tenzij hij het zelf ervaart, meemaakt en ondervindt. […] Zo is het bij de Heilige Maagd. Nadat zij aan zichzelf ondervonden heeft, dat God in haar zulke grote dingen werkte, hoewel zij maar gering, onaanzienlijk, arm en veracht was geweest, leert de Heilige Geest haar deze rijke kennis en wijsheid: dat God zulk een Heer is, dat Hij met niets anders Zich inlaat, dan slechts te verhogen wat nederig is, te vernederen wat hoog is, kortom, te verbreken wat heel is, en heel te maken wat is verbroken.” Bij de versregel “Hij stoot de machtigen van hun troon en verhoogt de nederigen…”, geeft Luther als commentaar dat God niet de regering, de troon of de macht vernietigt maar dat hij vernietigt degenen die de macht misbruiken. En de nederigen niet op die tronen plaatst maar ze verheft als mens waardoor ze ootmoedig genoemd kunnen worden: dat is wat met Maria is gebeurd. Heel het commentaar is deels geloofsuitleg en deels maatschappijkritiek.
Doortastende Katharina
In 1525 trouwde de gewezen monnik met de ex-non Katharina von Bora, die twee jaar tevoren met acht andere vrouwen uit het klooster Marienthron, in Nimbschen, was weggevlucht naar Wittenberg. De abdij telde ooit 40 monialen, maar bij de dood van de laatste abdis, in 1536, waren er nog negen over. De abdij werd toen opgeheven. De echtverbintenis was omstreden. Luther was al ouder dan veertig jaar. Zijn gezondheid was slecht. En hij zal toch ook angst hebben gehad zijn leven als ketter op een brandstapel te eindigen. Maar Katharina was een even doortastende huisvrouw als moeder Margaretha. Ze zorgde voor een tuin die groenten en vruchten bracht, kocht vee, ontwikkelde een boerenbedrijf, brouwde bier, kocht land erbij en had kostgangers, met name studenten, in huis. Dankzij de ondernemende gaven van deze moeder woonde een welvarend gezin in huize Luther in Wittenberg. Maarten en Katharina kregen zes kinderen. Hij was erg verdrietig toen de eerste dochter Elisabeth in haar eerste levensjaar stierf en hij was ontredderd toen zijn derde dochter, die Margaretha heette net als zijn moeder, stierf. Het vrome gezin, gehuisvest in een voormalig augustijner convent, vol gasten en kostgangers, werd een modelgezin voor het protestantisme.
Dit artikel verscheen eerder in Kerk Wereldwijd. Dr. Eduard Kimman sj is directeur van Missio Nederland
foto’s van boven naar beneden
– Dr. Eduard Kimman sj.
– Portret van Margaretha Luther-Lindemann (1463-1531) geschilderd door Lucas Cranach in 1527
– Boekomslag van Luthers Magnificat in het Frans.
– Portret van Katharina von Bora (1499-1552) geschilderd door Lucas Cranach in 1526