Vandaag ben ik in de Domkerk bij de viering van de Protestantse Kerk ter gelegenheid van 500 jaar Reformatie. Naar deze dag heb ik lang uitgezien. Het begon in 2009 met het Calvijnjaar dat daarna werd voortgezet in het initiatief Refo500. Acht jaar lang hebben we vanuit de Katholieke Vereniging voor Oecumene door middel van symposia, publicaties, adviezen en artikelen in tijdschriften en op deze website vanuit een katholieke invalshoek bijgedragen aan de gezamenlijke herdenking van de Reformatie.
Enkele weken geleden belde een journalist met de vraag wat de Reformatieherdenking voor de oecumene heeft opgeleverd. Ik betrapte me op de neiging allerlei barrières en hindernissen op te sommen waardoor de vruchten minder talrijk waren dan mogelijk zou zijn geweest. Een verkeerde reflex waarmee ik alleen mezelf in de voet schiet. En niet nodig bovendien, omdat er in diverse samenwerkingsverbanden vruchtbaar en goed gewerkt is aan een gezamenlijke herdenking.
Historisch perspectief
Dit is het 49e artikel in de reeks 500 jaar Reformatie op deze website. We begonnen deze reeks met enkele artikelen over de Bijbel indachtig de zo belangrijke uitgave in 1516 van het Nieuwe Testament in het Grieks door Desiderius Erasmus (1466-1536). Dankzij Refo500 zijn we ons veel meer gaan bezighouden met historische thema’s. We hebben niet alleen Maarten Luther (1484-1546) en Johannes Calvijn (1509-1564), maar ook de Moderne Devotie (14e eeuw) en Desiderius Erasmus (1466-1536) weer beter op het netvlies gekregen. En natuurlijk ook de Utrechtse priester en theoloog Adriaan Florisz. Boeyens (1459-1523) die als paus Adrianus VI (1522-1523) de hervorming van de Kerk in gang probeerde te zetten.
In 2011 organiseerden we in samenwerking met de Faculteit Katholieke Theologie het symposium over de vruchten van de oecumenische dialogen naar aanleiding van het boek ‘Een rijke oogst’ van Walter kardinaal Kasper. Gestimuleerd door Refo500 hebben we ons in 2013 gewaagd aan de organisatie van een symposium over het Concilie van Trente (1545-1563), het late antwoord van de Katholieke Kerk op de hervormingsbewegingen van Luther en Calvijn. Voor de Rooms-katholieke Kerk was dit concilie van grote betekenis om de crisis van de 16e eeuw het hoofd te bieden. In die zin was het een concilie van de Katholieke Hervorming. Maar tegelijkertijd betekende het een scherpe veroordeling en afgrenzing van het protestantisme. De eenheid kon niet meer hersteld worden en de scheiding tussen katholieken en protestanten was voor eeuwen een feit. Pas in de 20e eeuw bewegen de grote kerktradities weer naar elkaar toe vanuit het verlangen om de communio van de ene Kerk te herstellen.
Hoogtepunten in dit herdenkingsjaar van de Reformatie waren het goedbezochte programma Rome – Reformatie in vier weekenden en op vier plaatsen in Brabant (in samenwerking met de stuurgroep PKN) in september en twee symposia: op 18 maart jl. de grote bijeenkomst ‘Gaandeweg één’ in Nieuwkuijk (in samenwerking met de Focolarebeweging) en vorige week 26 oktober het ‘uitgestelde dispuut’ in de Nicolaikerk over de stellingen van Luther tussen kerkleiders en theologen (in samenwerking met Tilburg School of Catholic Theology and het Cardinal Willebrands Research Centre).
Oecumenisch herdenken
Het document Van Conflict naar Gemeenschap (2013) leverde belangrijke uitgangspunten om te werken aan de oecumenische herdenking van het begin van de Reformatie. Dankzij de oecumenische toenadering van de laatste vijftig jaar kunnen katholieken en lutheranen sámen het historische en theologische verhaal vertellen over Maarten Luther en de katholieke reactie daarop. Herdenken heeft allereerst een historische dimensie, maar gebeurt omwille van de toekomst. Het document Van Conflict naar Gemeenschap besluit met vijf imperatieven die onze wederzijdse verhouding voortaan zouden moeten bepalen:
- Steeds beginnen van het perspectief van eenheid
- Je laten raken en veranderen door de ontmoeting met de ander
- Concrete stappen zetten naar zichtbare eenheid
- De kracht van het Evangelie van Jezus Christus herontdekken voor deze tijd
- Samen getuigen van Gods genade in verkondiging en dienst.
In de serie artikelen die we op deze website over de Reformatieherdenking hebben gepubliceerd is een sterk besef van geloofsverbondenheid en een bereidheid tot een open dialoog zichtbaar geworden. Daarmee zijn niet alle verschillen overwonnen. Hier en daar wordt een verschil zichtbaar in betrokkenheid bij de oecumenische opdracht. De weg van de oecumene kent verschillende snelheden. Voor protestanten ligt het probleem van de eenheid van de Kerk bovendien extra ingewikkeld vanwege de vele protestantse kerken en stromingen. Als ik in alle voorlopigheid vanuit een katholieke invalshoek de balans opmaak van de Reformatieherdenking in ons land, dan komen er drie zaken naar voren.
In Christus verbonden
De basis voor de gezamenlijke Reformatieherdenking is dat wij in Christus bij elkaar horen, elkaar daarin kunnen vinden en versterken. In de bijdrage van dr. Hans Burger (19 juli 2017) komt dat sterk tot uiting. De periode van de Reformatie was getekend door strijd en menselijke onmacht. Het is moeilijk om de verdeeldheid te vieren. Maar anderzijds ging het Calvijn en Luther alleen om Christus. Het is een opmerkelijk teken van onze tijd dat katholieken en protestanten elkaar daarin vandaag verstaan.
Mgr. dr. Gerard Korte beschouwt de verbondenheid in Christus als de basis voor de gezamenlijke Reformatieherdenking. Hij heeft dat dit jaar op vele bijeenkomsten uitgesproken en ook in zijn artikel op deze website (10 november 2016). De broederschap en zusterschap in Christus is een geschenk van Godswege, zo stelt hij, dat stemt tot grote dankbaarheid. Het gegroeide vertrouwen geeft ook de ruimte om gebleven theologische en spirituele verschillen eerlijk en open met elkaar te bespreken.
Eenheid meer zichtbaar maken
Het herstel van de eenheid van de Kerk is het meest beladen en moeilijkste onderwerp van de Reformatieherdenking. Het verlangen naar het herstel van eenheid wordt telkens uitgesproken, maar de weg daar naartoe is niet zo duidelijk.
Het verlangen naar eenheid is sterk aanwezig bij de voortrekkers van het Oecumenisch Forum voor Katholiciteit, dr. Hans Kronenburg (15 december 2016) en ds. Idelette Otten (3 januari 2017). Zij roepen alle kerken in Nederland op om samen ernst te maken van de katholiciteit van de Kerk. Idelette Otten schreef vanuit haar pastorale ervaring een mooie bijdrage over de complementariteit van de kerkelijke tradities. Hans Kronenburg concludeerde in zijn bijdrage dat alle kerken, zowel de rooms-katholieke als de protestantse, vandaag een reformatie nodig hebben om terug te keren tot de oorspronkelijke katholiciteit van de ene kerk van Christus. Een pleidooi dus om verder te kijken dan confessionele identiteit.
Mgr. dr. Hans van den Hende (2 november 2016) hield in zijn korte toespraak bij de opening van het Reformatiejaar in de Lutherse Kerk in Amsterdam een pleidooi voor het herstel van eenheid. Zijn oneliner ‘Herstel van eenheid is de Reformatie van vandaag’ haalde verschillende kranten. Maar we moeten niet wachten tot het zo ver is. Gedragen door het visioen van de eenheid die ons voor ogen staat, zo zei hij, kunnen we reeds nu in woord en werk getuigen van de liefde van God, samen dienstbaar aanwezig zijn in onze wereld van nu die zozeer gewond is door onrecht en verdeeldheid, door strijd en geweld, door vernietiging van mens en milieu. De geloofwaardigheid van christenen groeit op het moment dat onze eenheid zich verdiept en steeds meer gericht is op een toekomst die rijk is aan belofte en aan de vruchten van de Geest.
Gezamenlijke missionaire opdracht
De Reformatieherdenking in 2017 vindt in plaats binnen een seculiere meerderheidscultuur. De ontkerstening is de afgelopen decennia heel hard gegaan en de kerken hebben daar niet echt een antwoord op. De missionaire situatie in ons land bracht Jan Wessels tot een kritische beschouwing over de invulling van de Reformatieherdenking (23 oktober 2017). In de Reformatie van de 16e eeuw stonden theologische vragen in plaats van missionaire vragen centraal. Misschien is er vandaag in het Westen een hele nieuwe Reformatie nodig, zo stelt Wessels, maar dan vanuit een missionaire bevlogenheid.
De Reformatieherdenking is dit jaar op velerlei wijze vormgegeven. Het is mogelijk dat aan de missionaire opdracht meer en beter aandacht had moeten worden geschonken. De dienst vanavond in de Dom staat in ieder geval in het teken van de missionaire opdracht die katholieken en protestanten in deze tijd met elkaar delen. Een gezamenlijke werkgroep van de Protestantse en Rooms-Katholieke Kerk leverde daarover een tekst aan.
Vandaag loopt het herdenkingsjaar van de Reformatie ten einde. Binnen Refo500 is besloten om het netwerk nog vier jaar voort te zetten om vervolgactiviteiten te organiseren. Ook de Katholieke Vereniging voor Oecumene heeft bijgetekend. Maar eerst maken we op vrijdag 3 november in de Grote Kerk van Den Bosch met Margriet Gosker, Dick Akerboom en Hans Burger de balans op van de oecumenische betekenis van dit Reformatiejaar. U bent daarbij van harte welkom. En natuurlijk ook bij de vespers op 5 november in de St. Bonaventurakerk in Woerden.