Dit artikel is een onderdeel van een reeks artikelen over de situatie van Syrische christenen in Syrië en Nederland. Het eerste artikel in deze reeks is van de hand van Abraham Beth Arsan. Hij vraagt hulp en steun voor de christenen in Irak en Syrië. In de volgende twee bijdragen in deze reeks, in feite een dubbelartikel, biedt Leo van Leijsen een inleiding op de christenen van Syrië. Hij gaat in dit eerste deel in op de betekenis van Syrië voor zijn persoonlijk leven en op het oosters christendom van Syrië. De volgende keer behandelt hij Kerk en overheid in Syrië en Syrië en de Arabische Lente (Deel II).
Fascinerende kerken
In twee afleveringen, die ik maar gemakshalve een ‘inleiding’ noem, zal ik informatieve én persoonlijke reflecties bieden, die zowel beschrijvend als opiniërend zijn – wat journalistiek gezien natuurlijk een doodzonde is. Maar bij alle zonden die nu in én rond Syrië gepleegd worden, zal deze ‘doodzonde’ licht verbleken. En: ik ben geen journalist, maar iemand met een bijzondere interesse in oosters christendom, speciaal in dat van het Midden-Oosten.
Die interesse draag ik al lang met mij mee, vanaf het moment dat ik in maart 1978 voor het eerst naar Syrië toog. Het was een georganiseerde Bijbelse studiereis – Syrië is een op en top Bijbels land. Maar voor mij was er een haast dubbel – of in elk geval: anderhalf – programma dat ik mijzelf op die reis stelde. Waar ik ook maar de kans kreeg, bijvoorbeeld in de vrije avonduren, bezocht ik de oosterse kerken van Syrië. Want daar lag, naast de Bijbel, ook mijn hart.
Terugblik: Damascus, maart 1978
Grieks-katholieke patriarchale kathedraal te DamascusIn het gezelschap van een Palestijnse student loop ik door schemerend Damascus, de hoofdstad van Syrië. Ik heb ‘m kort tevoren zomaar aangesproken, om de weg gevraagd of zo. En hij blijkt een christen te zijn, Grieks-katholiek. Het is de katholieke Witte Donderdagavond, 22 maart 1978. We wandelen door de Oude Stad. Her en der worden de stalen rolluiken van de verkoop- en werkplaatsen ratelend naar beneden gehaald. Einde van de werkdag. De stad is vergeven, had ik al gezien, van de portretten van president Hafez al-Assad – in duizend verschillende grimassen staart ‘Big Brother’ je aan. In het half verlichte duister van de straten schallen vanaf de minaretten de oproepen tot het avondgebed, als mysterieuze sirenes boven de stad. Het is de vooravond van de islamitische vrije dag morgen, vrijdag. Tevens hoor ik uit de luidspreker van een niet nader te lokaliseren christelijke kerk oosterse gezangen klinken. De student begeleidt me naar mijn doel: het Grieks-katholieke patriarchaat in de christelijke wijk Bâb Sharqi (= ‘Oostelijke Poort’). Daar hoop ik nog een staartje van de Byzantijnse Witte Donderdagavond mee te pikken. Ondertussen blijkt uit zijn relaas hoe zeer de Palestijnen in het Syrië van Assad senior aan hun lot over worden gelaten. Ja, ba’athistisch Syrië is pro-Palestijns en vooral anti-Israël, maar laat op zijn eigen grondgebied die moeilijke Palestijnen creperen. Ook toen al waren bevolkingsgroepen en hun rechten bij de Assads slechts pionnen in hun eigen schaakspel om de macht in zowel Syrië als de bredere Arabische wereld. De vele midden-oosterse christenen die nu Assad junior wanhopig omarmen, zouden zich de ware aard van deze heersersfamilie weer in herinnering moeten roepen.
Bij aankomst op de binnenplaats met de Grieks-katholieke kathedraal blijkt de dienst jammer genoeg net afgelopen. Een geestelijke, in zwarte toog en met zo’n zwarte cilinderhoed op, staat aan de ingang in het schelle licht nog met wat kerkgangers na te praten. De fascinatie die er bij mij al is voor deze christenen, schiet hoe dan ook nog dieper wortel in mij.
Tweede vaderland
Ik zou nog vaak op diezelfde plek komen in Bâb Sharqi. Want ik verloor in 1978 mijn hart aan Syrië, aan zijn mensen en bovenal ook aan de christenen en hun vele kerken en tradities. Tussen 1978 en 2008, heb ik eens uitgerekend, ben ik negen keer in Syrië geweest, variërend van één dag tot drie weken, en heb het in al die jaren vrijwel helemaal doorkruist. Als ‘toerist’ en ook een beetje als pelgrim. Altijd op zoek naar en op bezoek bij die fascinerende wereld van zijn oosters christendom. ‘Wattani ath-thani’ noemde ik Syrië wel eens – half grappend, half ernstig: “mijn tweede vaderland”. Zij het niet in goede handen! De Assad-dictatuur heb ik vanaf het begin van de kennismaking met Syrië verafschuwd als een van wreedste regiems ter wereld. Vader en zoon Assad zijn er altijd prat op gegaan de christenen te beschermen. Toch hebben ze niet echt een verbindende rol gespeeld, maar een verdeel-en-heers-politiek gevoerd, daarbij de potentieel kwetsbare christenen instrumentaliserend. Mede hiermee legden de Assads gaandeweg de bom onder het land – die afging in 2011. Door alle leegloop uit het land als gevolg van het oorlogsgeweld van de laatste vier-en-half jaar moet nu in dit land voor de christelijke presentie, een kleine 10% op alle bewoners, worden gevreesd.
Hoe ziet dat oosterse christendom van Syrië, dat mét mij zovele anderen fascineert, er eigenlijk uit?
Syrisch en Syrisch is twee
Even kort een begripsverduidelijking vooraf. In Nederland kennen we vooral de Syrisch-orthodoxe Kerk. Toch is die naam verwarrend. Maar één derde van de Nederlandse Syrisch-orthodoxen heeft wortels in het land Syrië, twee derde stamt uit Zuid-oost-Turkije. Wij hebben in het Nederlands slechts één woord: ‘Syrisch’, voor twee verschillende begrippen. De ‘SYRISCH-orthodoxe Kerk’ heeft in het Arabisch voor dat eerste woord in haar naam de betiteling ‘suriyaniyah’ staan – in het Engels zou je zeggen: ‘Syriac’. Hiermee wordt een kerkelijk-cultureel-taalkundige groep aangeduid, ook wel Aramees genoemd.
De ‘SYRISCHE Arabische Republiek’, de naam voor de huidige staat, gebruikt evenwel voor het eerste woord het bijvoeglijk naamwoord ‘suriyah’; het Engels heeft daar ‘Syrian’. Dit slaat o.a. op het staatsburgerschap van één specifiek land.
Ons Nederlandse woord ‘Syrisch’ betreft dus, enigszins verwarrend, twee onderscheiden zaken: de ene, het – christelijk-Aramese – geestelijk erfgoed dat verder reikt dan het land Syrië, én de andere, alles wat met het land Syrië te maken heeft. Anders gezegd: niet alle christenen uit Syrië zijn Syrisch-orthodox; en niet alle Syrisch-orthodoxen zijn Syrisch staatsburger.
Oosters christendom van Syrië
De Syrisch-orthodoxe Kerk is zelfs niet de grootste kerk van het huidige Syrië. Natuurlijk, ze heeft oude wortels in dit land. Maar door de wederwaardigheden van de geschiedenis hebben de Syrisch-orthodoxen in de loop der tijd met name in wat nu Zuid-oost-Turkije en Irak is, eeuwenlang hun belangrijkste woongebieden gehad. Het grondgebied van het huidige Syrië is de laatste eeuwen – wat zijn christelijke bevolking betreft – in belangrijke mate ‘Byzantijns’ van karakter geweest.
‘Byzantijns’ is daar allereerst het Grieks-orthodoxe patriarchaat van Antiochië, ook wel Roem-orthodoxe of Antiocheens-orthodoxe Kerk genoemd. Ze is de grootste kerk van het land. Daarnaast is er het Grieks-katholieke Melkietische patriarchaat van Antiochië. Dat laatste is de kerk van de met Rome verbonden Arabischtalige christenen die de Byzantijnse traditie bezigen. Lange tijd, zo niet tot op heden, was zij in aantal de tweede grootste kerk van het land. Binnen dit plaatje komt dan de Syrisch-orthodoxe Kerk getalsmatig op de derde plaats. Daarnaast is er ook nog een veel kleinere geünieerde Syrisch-katholieke Kerk, overigens niet per se de vierde qua aantallen gelovigen.
Arameeërs
Er zijn altijd wel christenen van Syrische, in de betekenis van Aramese signatuur, in Syrië gebleven. De Syrisch-orthodoxen in Syrië vormden voor 1915 een kleine groep in het westen van het land die Arabisch sprak (en voor een belangrijk deel was overgegaan naar ‘Rome’: de Syrisch-katholieke Kerk). Maar het leeuwendeel van de Syrisch-orthodoxen die nu in Syrië wonen, stamt af van de vluchtelingen (!) uit 1915. Als gevolg van de Genocide door het Ottomaanse Rijk in dat jaar sloegen zij op de vlucht vanuit wat nu Zuid-Turkije is en streken ze neer in Syrië. Met deze influx van Syrisch-orthodoxe en ook Syrisch-katholieke vluchtelingen, kwam hun neo-Aramese spreektaal, het Turoyo, mee. Ze gingen met name wonen in de Noord-Syrische 
Armeense kerk te Aleppo stad Aleppo en de steden van de regio Al-Jazira in Noord-oost- Syrië. Het Syrisch-orthodoxe patriarchaat verhuisde in 1929 van Mardin (Turkije) naar Homs in Syrië en later (1959) naar Damascus en het nabij gelegen Ma’rat Saidnaya – even zovele tekenen dat men in Syrië een safe haven had gevonden. Tijdens de Libanese Burgeroorlog (1975-1990) verhuisde ook hun seminarie van Libanon naar het toen veiligere Syrië. Syrië was altijd een gastvrij land voor vluchtelingen (nou ja, de Palestijnen daargelaten – dat waren lastpakken voor het regiem!)
Armeniërs
Niet alleen deze Aramese christenen vluchtten na 1915 vanuit Turkije naar het grondgebied van het huidige Syrië, maar ook christelijke Armeniërs (niet te verwarren dus met Arameeërs – Zweden zijn geen Zwitsers, en Libiërs geen Libanezen). Onder hen orthodoxen (‘Armeens-apostolischen’) maar tevens katholieken en protestanten (‘Armeens-evangelischen’). Ook de Armeniërs die door de Ottomanen ‘op transport’ waren gesteld (ze moesten wel zelf lopen!) in de Syrische woestijn en daar overleefden, bleven in het land. De reeds bestaande “oude Armeense” gemeenschap in Syrië, die qua taal in belangrijke mate was gearabiseerd, onderging een enorme aanwas; door de “nieuwe Armeniërs” maakte de Armeense taal een geweldige opleving in Syrië door, zelfs onder hen wier taal al eeuwen Arabisch was geweest. Syrië werd als mandaatgebied (1920-1946) geregeerd door de Fransen en was na de Eerste Wereldoorlog voor al deze christenen een veilig toevluchtsoord.
Assyriërs
Hetzelfde gold ruim 15 jaar later voor Assyrische christenen uit Irak. Dit is weer een andere groep van Aramese christenen, hoewel ze zelf erg gehecht zijn aan de naam ‘Assyrisch’, waarmee ze teruggrijpen op het ooit roemrijke maar te gronde gegane Assyrische Rijk uit de Oudheid. Zij horen tegenwoordig tot vier kerken: twee gescheiden groepen van de oude ‘Kerk van het Oosten’, de geünieerde Chaldeeuwse Kerk en de kleine Assyrische protestantse Kerk. Als gevolg van de clash tussen hun eigen Assyrische nationalisme en het Arabische nationalisme van de Irakese staat, met name uitmondend in het zogeheten bloedbad van Simele (stad in Irak) in 1933, trokken vele van hen de Iraaks-Syrische grens over en stichtten dorpen aan de rivier de Khaboer in het Syrische Al-Jazirah. Ook zij brachten hun eigen neo-Aramese spreektaal mee, het Sureth.
Kerken van Syrië
Klik op de afbeelding voor een vergrotingWaar in een land als Libanon de Katholieke Kerk – in al zijn ‘ritussen’ – de overhand heeft, is christelijk Syrië daarentegen juist erg ‘Orthodox’ in allerlei soorten en varianten. Er zijn nog een paar kerken meer in Syrië dan ik hier kon opnoemen. Al de kerken van Syrië, zowel van oosterse als westerse traditie, plaats ik in een overzicht hiernaast. Alleen bij de reeds genoemde drie grootste kerken (achtereenvolgend Grieks-orthodox, Grieks-katholieke, Syrisch-orthodox) en de beduidend kleinere geünieerde tegenhanger van de Syrisch-orthodoxen, de Syrisch-katholieke Kerk, heb ik statistieken geplaatst. Let wel: het zijn schattingen! Ze zijn van kort voor de Syrische opstand (voorjaar 2011), zodat ze min of meer de getalsmatige verhoudingen in Syrië van de laatste decennia weerspiegelen.
Foto’s:
Grieks-katholieke patriarchale kathedraal te Damascus:
Binnenplein met de Grieks-katholieke patriarchale kathedraal van Maria Ontslapen te Damascus, april 2010 [Foto: Wikipedia/B. Gagnon]
Armeense kerk te Aleppo:
In het Noord-Syrische Aleppo wonen al eeuwen lang Armenïërs: zogeheten “Oude Armeniërs” en “Nieuwe Armenïërs”, onder wie orthodoxen (Armeens-apostolischen), katholieken (geünieerden) en protestanten (Armeens-evangelischen). Op de foto een oudere geestelijke in de Armeens-apostolische hoofdkerk van de stad in betere tijden. Type op Google de zoekwoorden ‘Armenian church’ en ‘Aleppo in, en u krijgt de huidige deplorabele staat van het gebouw onder ogen! [Foto: L. van Leijsen]
In samenwerking met auteurs die zelf uit de regio van het Midden-Oosten afkomstig zijn publiceert de KVvO op deze website een reeks artikelen over de situatie van Syrische christenen in Syrië en in Nederland. Dit is het tweede artikel in deze reeks.