Op een van mijn vakanties in Polen, lang geleden, was ik vlak bij Auschwitz. In Krakow wordt overal reclame gemaakt voor excursies naar de beroemde zoutmijnen van Wielicka en naar Auschwitz. Ik wilde daar niet heen, niet als toerist. Toen ik 10 jaar geleden, vanwege vredeseducatie, vaker in Polen kwam, vroeg mijn buurvrouw in Amersfoort of ik met haar naar Auschwitz wilde gaan. Haar grootouders waren daar vermoord.
We zijn samen gegaan. Onderweg vertelde ze me dat haar familieleden geschokt waren. Bij hen leefde nog heel erg dat, “als je naar Polen gaat je niet meer terugkomt.” Dat trof me.
Pools perspectief
Auschwitz werd al snel na het begin van de oorlog een kamp voor Poolse gevangenen. De latere minister voor Buitenlandse Zaken (en lid van ons erecommitee van het “Huis van de Vrede” waar ik actief voor ben) was een van de eerste gevangenen daar. Voor Polen, om het een heel klein beetje voor Nederlanders te duiden, heeft Auschwitz een gevoelslading die misschien met Vught en Westerbork overeenkomt. Maar ik maak geen vergelijkingen. Ik wil hier slechts mee aangeven dat, als ik enkele waarnemingen vanuit het Polen van nu hieronder wil weergeven, ik me realiseer dat vanuit Nederland de herinnering aan Auschitz-Birkenau een andere is dan in Polen.
In de Poolse pers wordt er op gewezen dat het niet de Russen waren maar het Rode Leger dat Auschwtiz-Birkenau bevrijdde. Dat betekent, wordt dan gezegd, dat ook de Oekrainers, Wit-Russen, Kirghiezen, Tataren en andere Sovjet-volken aan deze bevrijding mee werkten en ongeveer 250 van hen er hun leven voor gaven. De Sovjets hebben Polen verder bevrijd… en bezet.
Herdenking
Op veel plekken in Polen, niet alleen op de plek zelf, wordt nu de bevrijding van Auschwitz-Birkenau herdacht. Mensen komen bij elkaar, er worden optochten en stille bijeenkomsten georganiseerd. In Kielce organiseert het Jan Karski Centrum een stille tocht. Jan Karski was een Poolse officier van het ondergrondse Poolse leger. Hij is naar president Roosevelt gegaan tijdens de oorlog om de westerse geallieerden te informeren over wat er in Polen aan vernietiging van het Joodse volk plaats vond. In Kielce zelf kwamen na de oorlog Joodse overlevenden terug naar de stad waar ze eens hun huis hadden. Het was voor velen onmogelijk hun huis terug te krijgen. In 1946 vond hier een pogrom plaats. Dit leidde er toe dat de meeste Joden die terug kwamen en overwogen in Polen hun leven weer op te bouwen, toch maar besloten naar Palestina te gaan … en Israël op te richten.
Workshops
In Polen organiseer ik op scholen de tentoonstellingen “Anne Frank. Een geschiedenis van vandaag” en geef daar workshops en trainingen bij. Dit werk stelt me in staat om over de relatie Polen-Joden te praten via een Nederlandse zijdeur. Ik vertel er ook altijd bij dat toen de Duitsers Polen bezette ze meteen ook de Polen zelf als untermenschen behandelden. Zoals ik ook, delicaat en duidelijk, vertel dat er ook homo’s als categorie in de Duitse kampen terecht kwamen. Maar, om op de Pools-Joodse relatie terug te komen, als er we, met het bisdom, gesprekken organiseren over de relatie tussen Joden en Christenen, worden door vele parochiepriesters posters weggescheurd.
Het is in deze atmosfeer dat op 27 januari 2015 70 jaar bevrijding Auschitz Birkenau herdacht wordt in “Polen”.
Poolse gevoeligheid
Ondanks dit bovenstaande begrijp ik heel goed de Poolse gevoeligheid voor de benaming “Poolse kampen”. Het is een onjuiste benaming die getuigt van gebrek aan respect en kennis. De Nazi’s hebben in het door hen bezette land dat ze niet eens Polen noemden maar “Generaal-Goevernement” hun vernietigingskampen opgericht. Natuurlijk wisten de mensen die vanuit onder meer Nederland naar “Polen” getransporteerd werden niet dat het zo heette. Daar niet van. En er was en er is antisemitisme in Polen. Dat ook. Maar de Nazi-terreur hier, die veel afschrikwekkender was dan in het Germaanse Nederland, heeft niet kunnen voorkomen dat er hier ook vele Polen waren die zich als “Menschen” gedragen hebben.
Morgen ga ik naar de herdenking van Auschitz in Wroclaw. Op het terrein bij de Synagoge wordt elk jaar ook hier een bijeenkomst gehouden. Wroclaw ligt in Polen. Maar Breslau lag in Duitschland. 70 laar geleden waren hier helemaal geen Joden meer…