‘Mensen denken niet dat ze dingen kunnen veranderen. De erfenis van de Sovjettijd doet zich nog steeds voelen in Oekraïne. Er is weinig vertrouwen in de politieke en maatschappelijk instituties.’ Cinta Depondt van de vredesorganisaties Pax spreekt op de bijeenkomst van de stichting Communicantes in Tilburg over haar ervaringen in Oekraïne. Ze gaat er regelmatig naar toe om het contact met burgerinitiatieven te onderhouden.
Steun voor de civiele samenleving is een belangrijke bijdrage aan de vrede in Oekraïne. De almacht van de autoritair geregeerde staat en het geweld moeten worden doorbroken. De waardigheid van de burger is daarvoor de sleutel. Kerken kunnen daar een bijdrage aan leveren omdat ze onder de bevolking veel vertrouwen genieten.
De stichting Communicantes kwam in 1974 voort uit het werk van pater Jan Bakker s.s.s. Vanuit Nijmegen onderhield Bakker vanaf de jaren zestig contacten met theologen, religieuzen, priesters en leken in verschillende landen van Midden- en Oost-Europa. Na de val van de Muur heeft de stichting in het bijzonder goede contacten opgebouwd met de Grieks-katholieke Kerk in Oekraïne. Tegen deze achtergrond organiseerde de stichting in samenwerking met de leerstoel ‘Orthodoxie en Vredesopbouw’ van de Protestantse Theologische Faculteit in Amsterdam de bijeenkomst “De kerken en de oorlog in Oekraïne”.
Waarheidscommissie
De voorzitter van Communicantes, prof. Nico Schreurs, opent de bijeenkomst met een reflectie over de betekenis van vergeving en verzoening. Kunnen we daar eigenlijk nu al wel over spreken? De spanningen in en rondom Oekraïne zijn nog lang niet voorbij. Het land verkeert permanent tussen een staat van oorlog en vrede. De seperatisten hebben met steun van Rusland de controle over de regio’s Donetsk en Lugansk. Zal het daarbij blijven of strekt hun ambitie zich verder uit tot Marioepol en Odessa? Wat doet Rusland verder nog na de inlijving van de Krim? Is Rusland uit op destabilisering van Oekraïne, uitbreiding van invloedsfeer of annexatie van Oekraïne? Volgens Schreurs is het niet te vroeg om nu al te spreken over de opdracht tot vergeving en verzoening. Hij verwijst naar de Grieks-katholieke bisschop Boris Gudziak en de Pools-Duitse verzoening na de Tweede Wereldoorlog. De verzoening van wonden uit het verleden kan niet vroeg genoeg aan de orde worden gesteld. Met name gaat Schreurs in op de waarheids en verzoenigingscommissie die na de afschaffing van de apartheid in Zuid-Afrika werd ingesteld. Zal zoiets niet ook hier moeten gebeuren. Belijdenis van schuld, vergeving en reperatie van de schade zijn de drie cruciale elementen in een proces van verzoening.
De gecompliceerde situatie in Oekraïne ligt in de wereld minder eenduidig dan destijds de situatie van apartheid in Zuid-Afrika. ‘Oekraïne is een Europees conflict met lokale uitstraling’, citeert Depondt een deskundige. Ze maakt de vergelijking met de oorlog op de Balkan in de jaren negentig. ‘Dat was een lokale oorlog met Europese uitstralling’. Voor de mensen die er het slachtoffer van waren, maakt dat allemaal weinig verschil, maar voor de verhouding van Europese politieke en kerkelijke instituties misschien wel.
Betrokkenheid?
Opvallend is het zwijgen van de kerken over de crisis in Oekraïne. Dr. Cyrill Hovorun, orthodox theoloog uit Oekraïne behorend tot de Orthodoxe Kerk van het patriarchaat van Moskou, stelt dat de kerken er in Oekraïne er alleen voor staan. De kerken in Europa hebben zich tot dusverre nauwelijks uitgesproken. Hij mist hun betrokkenheid en morele oriëntatie. Ze spreken juridische en politieke taal alsof het politieke instituties zijn. De sterkste uitspraak is nog te vinden in de gemeenschappelijke verklaring van paus Franciscus en patriarch Bartholomeüs tijdens hun ontmoeting in november 2014 in Istanbul. Daarin roepen ze de conflicterende partijen op om de dialoog aan te gaan en de principes van het internationale recht te respecteren. ‘Juridische en politieke taal’, aldus Hovorun. Voor de H. Stoel is het deblokkeren van de dialoog met de Russisch Orthodoxe Kerk belangrijker. Ronduit kritisch is Hovorun over de houding van de Wereldraad van Kerken, die zich (opnieuw) laat inpakken door de Russische propaganda. De strijd om vrijheid in Oekraïne is, aldus Hovorun, geen manifestatie van Oekraïens nationalisme en evenmin een strijd tussen Oekraïeners en Russen. In Oost-Oekraïne staan mensen tegenover elkaar die dezelfde taal (Russisch) spreken en tot dezelfde Kerk behoren. Het conflict in Oekraïne is in essentie een conflict tussen de civiele samenleving en de autoritaire staat. De demonstraties op het Maidanplein (21 november 2013 – 24 februari 2014) waarbij op 19 en 20 februari meer dan 100 demonstranten omkwamen, hadden dát als inzet. De demonstraties betekenden het einde van het regime Janoekovitjs. Daarna kwam de annexatie van de Krim door Rusland en de opmars van de separatisten in Donetsk en Lugansk.
Heaven’s 100
Van de kerken in Oekraïne is de Grieks-katholieke Kerk (8%) het meest uitgesproken. Met name meytropoliet Svjatoslav Sjevstjoek (geb. 1971, metropoliet sinds 2011) en bisschop Boris Gudziak (geb. 1960, bisschop van Grieks-katholieke bisdom van Parijs sinds 2013) hebben de kerken en de wereld steeds opnieuw opgeroepen tot solidariteit met Oekraïne. Op de bijeenkomst in Tilburg houdt de protestantse theologe prof. dr. Heleen Zorgdrager, die 10 jaar gastcolleges gaf aan de Oekraïens Katholieke Universiteit in Lviv, een verhaal over betrokkenheid van de Grieks-katholieke Kerk bij de veranderingen in Oekraïne. Priesters van de Grieks-katholieke Kerk waren present op het Maidan plein. Niet het promoten van een politieke partij was hun inzet, maar getuigenis geven van waarheid. Maidan staat in de woorden van Boris Gudziak voor ’the pilgrimage from fear to dignity’ waar Oekraïne door heen gaat. Dit brengt volgens Zorgdrager veranderingen met zich mee voor de wijze van kerk-zijn. De demonstraties op Maidan hebben een blijvende impact door het grote aantal doden dat op 19-20 februari is gevallen ten gevolge van het politiegeweld. Metropoliet Sjevtsjuk typeert hen als ‘het paasoffer van de hemelse 100’. De gedachtenis en verering van deze hemelse helden wordt met name in de Grieks-katholieke Kerk gecultiveerd. Er werd zelfs een iconostase gemaakt. Maar indrukwekkender is eerlijk gezegd de facebookpagina ter nagedachtenis van de ‘Heaven’s 100′. Op deze pagina zijn foto’s en korte levensbeschrijvingen van de meer dan 100 slachtoffers te vinden. Levenslustige en open gezichten kijken je aan.
Oecumenische Raad
Afgezien van de Grieks-katholieke Kerk zijn de kerken in Oekraïne nauwelijks te horen. De Orthodoxe Kerk van het patriarchaat van Moskou (26%) is terughoudend met verklaringen zowel omdat de strijd dwars door de kerk heen gaat en omdat er altijd afstemming nodig is met Moskou. De andere orthodoxe jurisdiscties (patriarchaat van Kiev (31%) en onafhankelijke Oekraïens-Orthodoxe Kerk (2%) worden internationaal door andere orthodoxe kerken niet erkend en geboycot. De Rooms-katholieke Kerk (Pools en Hongaarstalig 0,%) houdt zich in Oekraïne buiten de politiek. De Protestantse Kerken (2-3%) zijn klein en geïsoleerd. Hovorum merkte over hen op dat vooral de protestantse kerken (Baptisten) in Oost-Oekraïne slachtoffer zijn van geweld van seperatisten. Volgens Zorgdrager is de All-Oekraïense Raad van Kerken en Religies de enige instelling die op nationaal niveau namens de kerken en godsdiensten kan uitspreken. Gelukkig gebeurt dit ook.
Geestelijk leiderschap
Het spreekt vanzelf dat deze verwikkelingen en spanningen het gewone parochieleven niet onberoerd laten. Lidyia Lozova, medewerker van St. Clement Center voor gemeenschap en dialoog tussen culturen, schetste het beeld van een kleine orthodoxe parochiegemeenschap (behorend tot het patriarchaat van Moskou) in het dorp Lishnya bij Kiev. Ze hoort zelf ook tot deze parochie. De priestermonnik Filaret is een geestelijk leidsman die al veertien jaar midden in zijn gemeenschap staat. Hij preekt de liefde tot God en tot de naaste, maar roept mensen ook op om zich in de samenleving als burger te engageren en niet afzijdig te blijven. Hij helpt en stimuleert hen om zelf keuzes te maken. In de parochie wordt veel gebeden voor vrede in Oekraïne. Voor de ontwikkeling zijn ook de contacten met de broeders van Taizé en Communione et Liberatione van betekenis geweest.
De bijeenkomst in Tilburg leidde niet tot een resultaat of conclusie. Op de vraag wat Hovorun hoopt of verwacht van kerken in het Westen in relatie tot Oekraïne, bleef een duidelijk antwoord uit. ‘Het beste wat kerken in het westen kunnen doen, is echt kerk zijn,’ antwoordde Hovorun. Dat is zeker waar, maar ook moeilijk te rijmen met zijn kritische opmerking dat kerken in Oekraïne er helemaal alleen voor staan.
Geert van Dartel is directeur bij de Katholieke Vereniging voor Oecumene. Van 1983 tot 1994 was hij werkzaam voor de stichting Communicantes in Nijmegen. Daarna trad hij toe tot het bestuur van de stichting Communicantes