In de week na Pasen bracht ik als luthers CRO-lid een werkbezoek aan Marburg. Daar vond de jaarlijkse ontmoeting plaats van vertegenwoordigers van het Evangelische Bisdom van Kurhessen-Waldeck, het rooms-katholieke bisdom ’s Hertogenbosch en het Classicaal Regionaal Overlegorgaan (CRO) uit Brabant en Limburg van de Protestantse Kerk Nederland, dit jaar versterkt met mevr. Karin van den Broeke, preses van de landelijke Protestantse kerk.
Hoofdthema van de besprekingen was “500 jaar Reformatie”. De uitwisseling van gedachten en voorbereidingen was voor alle drie de vertegenwoordigingen zeer verrijkend. Wanneer we als lutheranen stilstaan bij het jaar 1517 denken we direct aan de 95 stellingen van Luther. En die vinden we altijd wel een feestje waard. Dus nu helemaal. Maar! Kan dat wel? Kan 500 jaar Reformatie een louter in eigen kring gevierd luthers feestje worden?
Om te beginnen: de Reformatie is niet begonnen op de dag dat Luther zijn stellingen aansloeg om te protesteren tegen een aantal zaken in de kerk waarmee hij het helemaal niet eens was.
Zijn actie op 30 oktober 1517 markeert hoogstens het begin van een proces dat uiteindelijk geleid heeft tot een kerkscheuring. Terwijl dit proces in Duitsland plaats vond, waren er elders in Europa andere protestacties tegen de kerk van Rome. We denken aan het optreden van Calvijn en Zwingli, de opkomst van het humanisme in dezelfde tijd.
Een volgend punt van overweging is dat ons vieren of gedenken van de kerkhervorming plaats vindt in een samenleving die steeds meer ontkerkelijkt. In Nederland veel meer dan in Duitsland. De inhoud van het christelijk geloof, de betekenis ervan voor alle mensen en de functie die kerken bij de verspreiding van het geloof gespeeld hebben en nog spelen, zijn steeds minder bekend. Als er in het openbaar over geloof en kerk wordt gesproken of geschreven, is dat vaak in negatieve zin. Mensen weten niets van de enorme positieve en opbouwende invloed die de kerkreformatie gehad heeft op politiek en samenleving, onderwijs en cultuur na de Middeleeuwen tot op heden. Men weet niets over de diakonia, de dienst aan de wereld om waar nodig de medemens in nood concreet bij te staan.
Daar komt bij dat nu anno 2015, de verhouding tussen protestanten en de Rooms-Katholieke Kerk, heel anders is dan in de 16-de eeuw. In de Rooms-Katholieke Kerk wordt nu heel anders aangekeken tegen de geschilpunten die 500 jaar geleden hebben geleid tot kerksplitsing tussen Rooms-katholieken en aanhangers van de Reformatie. Daarnaast zijn er binnen de protestantse kerken ook grote verschillen ontstaan met nieuwe scheuringen tot gevolg. De angst de eigen geloofsbeleving en wijze van kerk-zijn kwijt te raken is er ook nu nog.
Met deze veranderde context moet bij de voorbereiding van 500 jaar Reformatie ook rekening worden gehouden. Om de voorbereiding van 500 jaar Reformatie in goede banen te leiden en alle genoemde aspecten mee te nemen, is een opzet gemaakt bestaande uit de vragen: wat, wie, waarom, met wie, waartoe?
Wat vieren/gedenken we in 2017?
Bij het zoeken naar een antwoord op deze vraag stuiten we op weer nieuwe vragen.
- Gaan we vieren/gedenken vanuit het lutherse en/of protestantse gezichtsveld?
- Willen we een “Luther” jubileum en beperken we ons tot de gebeurtenissen in 1517 met hun directe gevolgen?
- Of gaat het om de hele Reformatieperiode met alles wat daarbij hoort dat in 500 jaar is gedaan en gebeurd?
- Of moeten we het jubileum in het licht van de Kerkscheuring plaatsen en vanuit dat perspectief gedenken?
- Gaan we überhaupt vieren of liever gedenken?
Om met de laatste vraag te beginnen: Kunnen we een kerksplitsing vieren? Er is bij mensen die de oude kerk trouw bleven, pijn en verdriet geweest. En niet alleen bij hen. De Reformatie heeft op allerlei fronten bloed, zweet en tranen gekost. Dat mogen we niet vergeten. Aan de donkere kant van de Reformatie kunnen we naast de dankbaarheid en vreugde om goede zaken, niet voorbij gaan. Dat is niet alleen belangrijk voor de keuze tussen de benaming: vieren of gedenken. Maar ook voor de beslissing hoe om te gaan met die donkere kant. Wordt het niet tijd om te belijden dat mensen elkaar in de naam van hun geloof in Christus, ook diep gekwetst en tekort gedaan hebben. En daarmee ook de Heer van de Kerk. Biedt 500 Reformatie niet een goede gelegenheid om “schuld te belijden” en de realiteit onder ogen te zien dat we elkaar als christenen hard nodig hebben in ons leven en werken tot eer van God die LIEFDE is en DIE ER VOOR ALLE MENSEN IS. Willen we vandaag de dag geloofwaardig overkomen in de wereld, dan zullen we moeten laten zien wat ons dat waard is.
Hierin biedt 500 jaar Reformatie een kans. Grijpen we die? Als we het niet doen, moeten we ons afvragen of we daardoor de negatieve en pijnlijke kant van de kerksplitsing niet versterken.
Wie vieren/gedenken in 2017?
Dat zijn niet alleen de Lutheranen of de Protestantse Kerken. De Rooms-Katholieke Kerk gaat de Reformatie gedenken, want ook voor de moederkerk is de Reformatie ingrijpend geweest. Maar te vieren valt er voor haar niets. De kerksplitsing doet nog altijd pijn. Hoe gaan protestantse kerken hiermee om? En hoe gaan we over en weer met de onderlinge verschillen om?
Waarom vieren/gedenken we?
Dit is een inhoudelijke vraag die slaat op wat de Reformatie allemaal gebracht heeft. Hierin gaat het niet alleen om geloof, maar ook om maatschappelijke en culturele zaken die we nu vanzelfsprekend vinden, maar die we te danken hebben aan de Reformatie. Denk aan: bevrijding van het individu, opkomst van de ethische verantwoordelijkheid van de staat, de autonomie van de wetenschap, de moderne opvatting over onderwijs met zijn nadruk erop dat iedereen moet kunnen lezen en schrijven, scheiding van Kerk en Staat. Dit zijn zaken die nu een belangrijke rol spelen in ons dagelijkse leven. Die gedachten bestonden vóór de Reformatie niet en maken deel uit van de grote gevolgen die de Reformatie gehad heeft. De Reformatie is een bron geweest voor enorme vernieuwingen waarvan we vandaag de vruchten plukken. Er is alle reden om hier bij stil te staan. Ook buiten de kerk.
Uiteraard moeten we bij de beantwoording van de “waarom”vraag ook denken aan het geloof en de inspiratie van de Reformatoren, de manier waarop zij het bestaan en handelen van God aan de mensen ter sprake brachten. Hoe kunnen we die in onze tijd opnieuw tot leven brengen. Om een voorbeeld te noemen: “De rechtvaardiging van de zondaar” is niet alleen luthers erfgoed maar gezamenlijk erfgoed.
Met wie vieren/gedenken we?
We weten nu wat/wie/waarom er gevierd/herdacht wordt. Maar doen de verschillende kerken dat alleen in eigen kring en vanuit hun eigen kijk op 500 jaar Reformatie . Of vieren/gedenken we samen? En wat wordt het focus waarop we ons richten? Grijpen we de kans aan om zelfs toenadering tot elkaar te zoeken. Èn tot joden en moslims, omdat we allemaal als gelovigen in een seculiere samenleving in dezelfde hoek zitten. Grijpen we 500 jaar Reformatie aan als kans om elkaar te vinden in wat ons bindt: ons geloof in één God. En gaan we gedenken met het oog op de toekomst?
Voor een “samen met de Rooms-Katholieke Kerk gedenken” is een basis gelegd in 50 jaar oecumene en in twee documenten. De eerste is “From conflict to communion”, een gezamenlijk document van de lutherse en rooms-katholieke traditie. Het tweede is het gezamenlijke persbericht van eind maart 2015: “De kerken in Nederland staan voor de uitdaging om op wervende wijze getuigenis af te leggen van het geloof in Christus om de boodschap van het evangelie door te geven aan volgende generaties. De verbondenheid in Christus staat voorop.”
Oecumene en documenten laten zien dat de kijk op de geschiedenis veranderd is en dat de kerksplitsing als een pijnlijke wond wordt beschouwd. De huidige culturele context moet meewegen. We moeten ons niet meer druk maken over veroordelingen uit het verleden, maar over de huidige vraag van de mensen naar God. Die moet centraal staan bij het gedenken van de Reformatie en biedt een kans om gezamenlijk de apostolische zendingsopdracht van de kerk ter hand te nemen.
Mevrouw Karin van de Broeke vertelde dat in Nederland steeds meer kerken belangstelling hebben om het jubileumjaar mee te maken. Naast de Protestantse kerken zijn dit Vrije Kerken, de Rooms-katholieke Kerk, buitenkerkelijken die zich vanuit historisch, cultureel of maatschappelijk oogpunt interesseren voor “500 jaar Reformatie”. En ook joodse- en moslimorganisaties. En tenslotte allerlei publieke organisaties/instellingen die vanuit organisatorische of zakelijke belangen te maken krijgen met deze gebeurtenis. Wat opvalt in deze internationale besprekingen is dat er in Nederland meer nadruk ligt op de oecumene en –vanwege de onbekendheid met de kerk en haar geschiedenis onder grote delen van de bevolking – de veel grotere informatieve kant aan het jubileum.
Waartoe vieren/gedenken we?
Als we van dit jubileum iets bijzonders willen maken, moeten we meer doen dan alleen weemoedig terugblikken naar een tijd waarin iedereen lid was van een kerk en veel dingen vanzelfsprekend waren. Dat hebben we nu wel genoeg gedaan.
Met het gedenken kunnen we een waardevolle stap nemen op weg naar de toekomst en met elkaar en anderen afspreken serieus te gaan werken aan de realisering van een droom die breuken heelt, mensen verbindt door wat ze door hun geloof gemeenschappelijk hebben. We zijn met zijn allen: christenen, joden, moslims en “anders gelovigen” op weg door het leven in deze wereld. Met de opdracht daar met elkaar iets moois van te maken. Wanneer kerken hun onderlinge verwijderingen overbruggen, kan dat een opbouwende invloed hebben op de omgang met andere religies en op de seculiere samenleving.
Gedenken met het oog op de toekomst kan de kerk een nieuwe impuls geven om het motto “de kerk moet voortdurend hervormd en vernieuwd worden”, gestalte te geven. En het kan de seculiere wereld laten ervaren wat haar achtergrond is. Want die seculiere samenleving komt voort uit de door geloof gedomineerde samenleving en draagt daar het stempel van.
Het verlangen om van 2017 een op zich ook weer gedenkwaardig jaar te maken, wordt versterkt door de noodzaak om steun te zoeken bij elkaar. Door de vele veranderingen en gebeurtenissen in de wereld om ons heen, zijn we maatschappelijk met elkaar onder één noemer gebracht. Ondanks alle onderlinge verschillen zijn we voor de buitenwereld allemaal christenen. Daarom is het belangrijk geworden dat we gemeenschappelijk van ons christelijk geloof getuigen, niet als iets uit een ver verleden, maar als iets dat nu leeft en waarde heeft. Daarvoor moeten we aan de slag vanuit de gedachte dat de kerk bereid moet zijn opnieuw na te denken over de fundamentele vraag hoe ze kerk kan zijn in de wereld en hoe ze op de huidige situatie kan inspelen.
Bracht Luther de kerk terug naar het evangelie als kern van het geloof, wij staan voor de vraag hoe we hiervan vandaag de dag getuigen.
Om een begin te maken met onze ontdekkingstocht naar een gezamenlijk getuigen van onze Heer, is het goed dat we ons afvragen wat de protestanten verloren hebben door de Reformatie en wat de katholieken kunnen winnen met een gesprek over de Reformatie.
Fia Tempelaar is vertegenwoordigster van de Evangelisch-Lutherse Gemeenten Brabant en Zuid-Limburg in het Classicaal Regionaal Overlegorgaan van Brabant en Limburg.
Foto’s
– bij de lead een foto van de auteur, ds. Fia Tempelaar
– overige foto’s zijn van de ontmoeting in Marburg, groepsfoto en foto van altaar in Elisabethkirche in Marburg