William Henn ofm.cap is hoogleraar ecclesiologie aan de Gregoriaanse Universiteit in Rome. Op uitnodiging van de Katholieke Vereniging voor Oecumene komt hij op 7 november naar Nederland. Hij zal die middag in het Landelijk Dienstencentrum van de PKN spreken over het document ‘De Kerk – op weg naar een gemeenschappelijke visie’ die vorig jaar door de Wereldraad van Kerken werd vrijgegeven voor bespreking en commentaar. Geert van Dartel maakte een schriftelijk interview met prof. Henn.*
Prof. William Henn heeft zich als katholiek theoloog intensief bezig gehouden met vraagstukken inzake de eenheid van de Kerk. In 1987 publiceerde hij een studie over de Hiërarchie van Waarheden volgens Yves Congar op. In 1995 volgde een studie over eenheid in geloof vanuit Schrift en patristiek, in 2000 een studie over de geschiedenis van de relatie tussen paus en bisschoppen. In 2004 verscheen zijn boek over de Kerk als Volk van God. Daarnaast publiceerde hij talrijke bijdragen in theologische tijdschriften. Hij nam deel aan verschillende bilaterale dialogen die de Katholieke Kerk voerde met onder andere Pinksterchristenen, de Wereldbond van Gereformeerde Kerken, de Wereldbond van Baptisten, de Lutherse Wereldfederatie en de Mennonitische Wereld Conferentie. Namens de Katholieke Kerk is hij lid van de commissie Faith and Order van de Wereldraad van Kerken en adviseur van de Pauselijke Raad voor de Eenheid.
Vr. Prof. Henn, als lid van Faith and Order hebt u het hele proces meegemaakt dat leidde tot het document ‘The Church – towards a common vision’. Was het een moeilijk en frustrerend of een gemakkelijk en inspirerend proces?
Het was dat allemaal, en meer dan dat. Aan het proces dat leidde tot deze tekst ‘De Kerk: naar een gemeenschappelijke visie’ hebben in een periode van meer dan twintig jaar honderden mensen bijgedragen. Bovendien, de multilaterale dialoog die in het verband van Faith and Order gehouden wordt, vraagt van de deelnemers aandachtig te luisteren naar veel verschillende invalshoeken en zo inclusief mogelijk te zijn. Daardoor moeten teksten vaak herzien worden. Het kan heel moeilijk zijn om aandachtig te luisteren en frustrerend om steeds weer terug te moeten naar de tekentafel om weer een andere versie te maken. Ik geloof niet dat de kwalificatie ‘gemakkelijk’ ooit van toepassing is op het werk van de dialoog. Natuurlijk, het is gemakkelijker als je kunt werken vanuit een ontwerp waarover al fundamentele overeenstemming bestaat en het alleen nog aankomt op verfijning van de tekst. Het is heel inspirerend om te luisteren als andere christenen vertellen over hun geloof en vertellen hoe zij de Kerk zien.
Vr. Volgens sommigen is de definitieve versie van de tekst over de Kerk een stap terug in vergelijking met de voorlaatste versie van het document. Hoe ziet u dat?
Zonder de precieze details van deze kritiek te kennen, is deze vraag moeilijk te beantwoorden. Ik kan me voorstellen dat sommigen de afzwakking van de beschrijving van de Kerk als creatura Verbi (= schepping van het Woord) en het schrappen van de formulering creatura Spiritus (= schepping van de Geest) een verlies vinden. Die kritiek heb ik gehoord. Maar, ‘De Kerk, naar een gemeenschappelijke visie’ benadrukt nog steeds de band van de christelijke gemeenschap met het Woord van God en de heilige Geest. De Latijnse formules werden vooral geschrapt omdat ze volgens sommige kerken aanleiding zouden kunnen geven tot verkeerde interpretaties. Er zit een nieuwe logica achter de dynamiek van De Kerk als we dat vergelijken met eerdere versies. Deze dynamiek wordt verhelderd in de inleiding en lijkt me vanuit een oecumenisch gezichtspunt een echte verbetering. De tekst begint met de plaats van de Kerk in God’s plan om de gebroken wereld te genezen. Het tweede hoofdstuk brengt hoofdzakelijk op basis van de Schrift de vele fundamentele ecclesiologische overtuigingen in kaart die bijna alle kerken ook nu nog met elkaar delen. Het derde hoofdstuk dat gebaseerd is op de oecumenische dialogen, toont de onderwerpen waarover nog verdeeldheid bestaat, maar waarover ook enige vooruitgang naar convergentie is geboekt en waarover verdere dialoog nodig is in het licht van de substantiële overeenstemming die in de eerste twee hoofdstukken voor het voetlicht is gebracht. Het vierde hoofdstuk gaat over de relatie tussen Kerk en wereld waarbij de focus gericht wordt op de opdracht van de Kerk zich in dienst te stellen van de komst van God’s Koninkrijk. Ik geloof dat de logica van de definitieve versie sterker is dan die van eerdere versies en ik hoop dat dit oecumenisch vruchtbaarder zal zijn. Ik hoor graag commentaar op specifieke onderwerpen die beter behandeld zouden zijn in eerdere versies, ook om te kunnen laten zien dat deze kritiek wellicht ongefundeerd of overdreven is.
Vr. Ik heb de indruk dat de katholieke ecclesiologie, in het bijzonder Lumen gentium een grote invloed heeft op deze tekst over De Kerk. Bent u het daarmee eens? Kunnen we in de tekst ook een duidelijke invloed terugvinden van de protestantse en orthodoxe theologie?
Ik denk dat het belangrijk is om te benadrukken dat deze tekst, als ook het hele dialoogproces dat er aan vooraf gegaan is, voortgekomen is uit het werk van Faith and Order aan Doop, Eucharistie en Ambt (Lima-rapport) en de antwoorden van de kerken op die tekst. De analyse van die antwoorden leidde tot de publicatie van boek van de Faith and Order-Commissie waarin opgeroepen werd tot een dialoog over de ecclesiologie. Hierin werden zes belangrijke ecclesiologische thema’s genoemd die die het uitgangspunt zouden kunnen vormen voor een dialoog gericht op convergentie (= het bereiken van meer overeenstemming) in de visie op de Kerk: de rol van de Kerk in God’s heilsplan, Koinonia, de Kerk als gift van het Woord van God (creatura verbi), de Kerk als mysterie of sacrament van God’s liefde voor de wereld; de Kerk als pelgrimerend volk van God; de Kerk als profetisch teken en dienaar van God’s komend koninkrijk. (Zie de historische notitie bij het document op pagina 42 waarin verwezen wordt naar Baptism, Eucharist and Ministry 1982-1990. Report on the Process and Responses, Geneva 1990, 147-151). Deze zes thema’s die rechtstreeks naar voren kwamen uit dit proces, waarbij alle kerken betrokken waren die op de tekst geantwoord hebben, waren in alle stadia en herzieningen richtinggevend in het proces dat leidde tot de tekst over de Kerk. Het zijn ook thema’s die door Lumen gentium en andere documenten van Vaticanum II worden behandeld. Ik zou graag zien dat deze thema’s in elk serieus gesprek over de identiteit en activiteit van de Kerk aan de orde komen. Bovendien, De Kerk is het resultaat van een dialoog tussen christenen van verschillende tradities die terug gegaan zijn naar de Schrift en naar eerdere resultaten van bilaterale dialogen waaraan verschillende kerken hebben deelgenomen met het doel tot een gezamenlijke visie te komen. Ik geloof dus ook niet dat de tekst van Faith and Order sterk beïnvloed is door Lumen gentium, eerder dat de thema’s die het startpunt vormden van de studie van Faith and Order naar de ecclesiologie goed spoorden met sommige onderwerpen die op Vaticanum II aan de orde waren. Ik zou het een heel positief teken vinden als hetgeen christenen delen als gezag voor het geloof – zoals het Nieuwe Testament – en de geleefde ervaring van wat het betekent om Kerk te zijn zou leiden tot convergerende inzichten aangaande de identiteit en de activiteit van de christelijke gemeenschap
Dat gezegd hebbend, wijs ik nog op de volgende tekst van Patriarch Bartholomeüs die ik onlangs ontving en die te vinden is op: http://www.patriarchate.org/documents/netherlands-2014-text4. De patriarch lijkt te bevestigen dat De Kerk nog niet een convergentie tekst is en hij lijkt dat te baseren op de gedachte dat de eschatologie onvoldoende geïntegreerd is in de tekst. Er staan in de tekst veel verwijzingen naar God’s heilseconomie die zijn hoogtepunt natuurlijk bereikt in de parousia (wederkomst) en de vele verwijzingen naar de komst van God’s Koninkrijk. Ik vraag me af wat de Patriarch vindt van de omschrijving van ‘convergentie-tekst’ in de ‘Inleiding’ op De Kerk op pagina 1-2. Volgens die beschrijving, zo lijkt me, is het terecht dat de Faith and Order Commissie De Kerk een convergentietekst noemt. Ik benieuwd welke omschrijving Patriarch Bartholomeüs zou geven van een ‘convergentie-tekst’.
Vr. Wat hoopt u als het gaat over de receptie van deze tekst door de Kerken en in het bijzonder de Katholieke Kerk?
Ik hoop dat deze tekst de kerken zal helpen om te erkennen en te vieren dat ze veel gemeenschappelijk hebben in het verstaan van de Kerk. Scheidingen ontstonden door het benadrukken van kritiek op theologie of praktijk. Als de dialoog over ecclesiologische onderwerpen die verdelen, zou kunnen beginnen met de substantiële en fundamentele overtuigingen die we over de Kerk met elkaar delen, dan wordt de potentiële convergentie over de resterende onderwerpen waarover we verdeeld zijn veel meer mogelijk. Zie Ut unum sint 38. Voor de Katholieke Kerk is mijn hoop dat katholieken de rijkdom van de ecclesiologische inzichten die we al delen met andere gemeenschappen erkennen. Er bestaat een ‘hiërarchie van ecclesiologische waarheden’ en, over veel van de belangrijke ecclesiologische waarheden, zijn we één.
* Dit interview werd in ingekorte vorm ook gepubliceerd in het bisdomblad Op Tocht van het aartsbisdom Utrecht van oktober 2014.