In het bisdom Rotterdam neemt de katholieke kerk een bescheiden plaats in. Al zijn sommige dorpen en streken traditioneel katholiek of protestant: veilig kan worden gesteld dat katholieken en protestanten elkaar nergens kunnen ontlopen. De katholieke gemeenschap in het bisdom omvat ruim 16 %, de protestanten zijn bijna 19 %. Vrijwel de helft van de bevolking beschouwt zich als niet-behorend bij een religieuze organisatie.
Zuid Holland kent een zeer gemêleerde bevolking waar ook andere religies sterk vertegenwoordigd zijn (7,4 % moslims- bron CBS 2013). De katholieke bevolking kent een grote migrantenpopulatie: zo’n 20% van de katholieken in het bisdom is afkomstig uit een ander land. Deze groep omvat expats die werkzaam zijn voor internationale organisaties en bedrijven; ook zijn er economische migranten die in Nederland een baan hebben gevonden en vluchtelingen met status die soms hun gezinnen naar Nederland laten overkomen en vluchtelingen die nog in een procedure zitten.
Juist omdat men elkaar overal ontmoet, is er een sterke traditie van oecumenische activiteiten met een grote verscheidenheid. Zowel op liturgisch vlak als op het terrein van de diaconie zijn er initiatieven. Op een aantal plaatsen zijn er geloofsgemeenschappen die intensief samenwerken door het gemeenschappelijk gebruik van een kerkgebouw. Hier en daar wordt zelfs van een oecumenische geloofsgemeenschap gesproken: De Merenwijk in Leiden is nog steeds een zelfstandige gemeenschap die nauw verbonden is met de protestante gemeente van Leiden en het bisdom Rotterdam. In Rotterdam is de Open Hof een plek van intensieve samenwerking van de katholieke parochie en de protestante wijkgemeente. Terwijl in de eerste op zondag gemeenschappelijke woord- en gebedsvieringen zijn, worden in Rotterdam afzonderlijke protestante en katholieke vieringen gehouden. Daar zijn door de week wel oecumenische gebedsvieringen.
Organisatorisch
Door de reorganisatie van de parochies is de concrete oecumenische samenwerking met de PKN in een ander daglicht komen te staan. Ook van protestante zijde zijn (wijk-) gemeenten gereorganiseerd. Van beide kanten zijn kerken gesloten en zijn pastorale beroepskrachten in nieuwe werkverbanden gaan samenwerken. Vrijwel alle katholieke pastorale teams hebben iemand aangewezen die de portefeuille oecumene behartigt. In twee derde van de plaatsen zijn raden van kerken actief. Op de helft van de plekken in het bisdom zijn er ontmoetingen van katholieke pastorale beroepskrachten met hun collega’s uit andere kerken.
In het bisdom is een werkgroep oecumene waarvan aantal pastorale beroepskrachten deel uitmaakt (uit de parochie en uit een zorginstelling) en predikanten als adviseurs. De bisschoppelijk gedelegeerde is voorzitter van de werkgroep die enkele jaren per jaar bijeenkomt. Deze werkgroep heeft na het aantreden van de bisschoppelijk gedelegeerde een inventarisatie gemaakt van de oecumenische activiteiten in de parochies. De parochiële reorganisatie heeft een dergelijke enquête behapbaar gemaakt. De resultaten zijn in een overzicht bijeen gezet en vormt de basis van toekomstige activiteiten.
Het moge duidelijk zijn dat zowel PKN als RKK in een enorme transitieperiode zitten: van een grote volkskerk naar een veel kleinere kerk die veel meer een vrijwilligerswerk en een keuze-kerk is geworden. De ontwikkelingen in beide kerken zijn niet helemaal identiek en parallel aan elkaar. Het gevolg is echter wel dat men vooral naar binnen gekeerd is en de oecumene vaak niet hoog op de agenda staat van pastores in beide kerken.
Uit het overzicht blijkt dat liturgie en diaconie (inclusief kerk en samenleving) hoog scoren in de oecumenische activiteitenlijst van de parochies. De oecumenische vieringen concentreren zich op de Gebedsweek voor de Eenheid en de Vredesweek, al worden er ook in de tijd voorafgaande aan Pasen vieringen georganiseerd en hier en daar met Pinksteren. Op het diaconale vlak worden sobere maaltijden genoemd en de voedselbank. Op een aantal plaatsen bestaat er een diaconaal oecumenisch overleg. Verder is er een breed scala van activiteiten: van ondersteuning van dak- en thuislozen tot ziekenbezoek, van een burennetwerk en een kookatelier tot het uitdelen van voedselpakketten met kerst.
Op het terrein van de catechese wordt incidenteel oecumenisch aanbod in het kader van vorming en toerusting genoemd en enkele bijbelgroepen. Catechese wordt op veel plaatsen primair door de eigen geloofsgemeenschap verzorgd met uitzondering van enkele plaatsen waar een gezamenlijk aanbod is van Vorming en Toerusting.
Bisschoppelijk gedelegeerde
Het is van groot belang dat de bisschoppelijk gedelegeerde in nauw contact met de bisschop en met het werkveld op de hoogte is van oecumenische ontwikkelingen ter plaatse. Door contact met de KvO en de Raad van Kerken in Nederland blijft hij op de hoogte van landelijke ontwikkelingen. Hij kan daardoor de oecumenische actualiteit aan de basis doorgeven zodat men daar actie kan nemen. Zoals bijvoorbeeld met herdenking van 500 jaar Reformatie en de dialoog tekst van Katholieken en Lutheranen: plaatselijk kan worden nagedacht over de mogelijke initiatieven op het terrein van liturgie of bezinning en ontmoeting. Zijn rol is om te laten zien dat de oecumene niet in stilstand verkeert of in een impasse zit, maar wel degelijk relevant is voor de geloofsgemeenschappen van vandaag.
Inhoudelijke uitwisseling en samenwerking tussen de gedelegeerden van de andere bisdommen in contact met de bisschoppelijke referent voor oecumene kan een impuls geven om bepaalde ideeën en suggesties door te spelen naar de basis. De KVO kan daarbij een belangrijke rol spelen als informatiekanaal en als ontmoetingsplaats die met een bescheiden regelmaat ontmoetingen organiseert op landelijk niveau waarbij de basis betrokken wordt om over oecumenische thema’s na te denken. Hoge verwachtingen moeten hierbij niet worden gekoesterd.
De bisschoppelijk gedelegeerde kan ook een rol spelen indien er gesprekken zijn over bepaalde oecumenische activiteiten in parochies en geloofsgemeenschappen. De fundamentele leidraad is het Oecumenisch Directorium. De BG kan behulpzaam zijn in het gesprek of de activiteiten in de lijn van dit document liggen. Hij kan de parochies van advies dienen om dit gesprek met de oecumenische partners te voeren. In veel gevallen, met name de liturgie, is het zaak om zorgvuldig te formuleren wat de kaders zijn en de mogelijkheden. Oecumene staat of valt met de nuance en met de wil om de gebrokenheid van de gemeenschap te overstijgen. Voorop staat de constatering dat er tussen de christelijke kerken sprake is van een gemeenschap, communio. Deze is niet volledig, maar er is wel degelijk een gemeenschappelijkheid die de kerken met elkaar verbindt en die hen ook verplicht om de consequenties van die communio te onderzoeken en te verdiepen.
Prioriteiten
Er bestaat geen expliciet geformuleerd diocesaan beleid op het terrein van de oecumene. Het heeft de aandacht van de pastorale dienstverlening die jaarlijks een themabijeenkomst rond oecumene organiseert. De werkgroep wil vooral de basis stimuleren en inspireren om dit thema niet te snel van de agenda te laten verdwijnen. De enquête is een eerste stap op die weg.
Voor mij is duidelijk dat de oecumenische agenda is veranderd. In plaats van gesprekken over dogmatische onderwerpen met het oogmerk om inhoudelijke eenheid verder te formuleren, wordt de agenda veel meer bepaald door de gemeenschappelijke belangen die kerken met elkaar delen. Het belang van het oecumenische gesprek over dogmatische onderwerpen is niet van tafel, maar krijgt lokaal minder aandacht. Natuurlijk blijft het gezamenlijk vieren en bezinnen een wezenlijk onderdeel van de oecumene: elkaar ontmoeten rond de Bijbel en zich in gebed gezamenlijk laten inspireren door Jezus Christus. Dat daarnaast maatschappelijke en diaconaIe initiatieven het best in interkerkelijk verband kunnen worden opgezet, behoeft geen argumentatie.
In een geseculariseerde wereld waar kerken een nauwelijks bekend fenomeen zijn geworden en waar veel misverstanden over de kerken bestaan en vooroordelen leven en misschien wel gekoesterd worden, hebben de kerken er belang bij om zich op de kaart te zetten en te tonen waar zij mee bezig zijn. Het belang is niet om zelf als organisatie serieus te worden genomen, maar vooral om te tonen dat de boodschap van het evangelie een vitale bron van denken en handelen kan zijn voor de moderne burger in een geseculariseerde samenleving. Christenen zijn op veel plaatsen actieve burgers en participeren in allerlei maatschappelijke activiteiten. Het sociale kapitaal is groot, maar dit wordt maar zelden benoemd. Juist in de gezamenlijkheid kunnen kerken dit geluid naar voren brengen. Dan wordt ook duidelijk dat het niet zozeer een eigen belang is van een kerkelijke organisatie, maar een gemeenschappelijke drijfveer die de kerken met elkaar delen en die meer gehoord en gezien mag worden.
Het ondersteunen van nationale herdenkingen (4 mei, 15 augustus, Jom Hashoa) en het maandelijkse Vredesplein is bijvoorbeeld in Den Haag een speerpunt van de Haagse Gemeenschap van Kerken waarbij een inhoudelijk bijdrage wordt geleverd aan het voortdurende gesprek over de kwaliteit van de samenleving. www.oecumenedenhaag.nl en https://www.facebook.com/vredespleindenhaag.
Zichtbaarheid en herkenbaarheid zijn belangrijke thema’s voor de kerken in de huidige context.
Ad van der Helm, Bisschoppelijk Gedelegeerde bisdom Rotterdam.