‘Nooit geloven in wat je ziet, steeds weer zoeken naar wat je gelooft’
Veertig jaar geleden startte de IKV campagne in Utrecht in een vergaderzaal van het Stiltecentrum. ‘Help de kernwapens de wereld uit, om te beginnen uit Nederland.’ Ik was daar bij en daar ben ik nog steeds dankbaar om. Ik was in 1977 net bij het IKV tewerkgesteld als gewetensbezwaarde militaire dienst. Toch was dit Interkerkelijk Vredesberaad (later opgegaan in PAX) geen pacifistische club, het was zelfs niet zomaar een anti(kern)wapenbeweging. Het was een politieke beweging, daarenboven een gelovige beweging.
Het IKV was een beraad van negen kerken, dat op een gegeven moment ‘zich genoeg had beraden’ en vond dat het aan zijn stand verplicht was zijn nek uit te steken. Kernwapens weg uit Nederland om zo in Europa een meerzijdige dynamiek van ontspanning en ontwapening in gang te zetten, van onderop wel te verstaan. Dat vroeg om democratisering van het veiligheidsbeleid, een gemeenschappelijk educatief proces van gedeelde kennis en ervaringen. Na een oproep in de Vredesweek van 1977 meldden zich honderden groepen, op het hoogtepunt waren dat ca. 4000 mensen in 400 plaatselijke groepen. Ze drukten jaren lang zwaar op de politieke en kerkelijke agenda’s.
‘Een zonde tegen de Heilige Geest’
De groepen beslisten na een half jaar studie (!) of ze zich achter het beredeneerde politieke voorstel wilden plaatsen, of niet. Daarna ging dit politiek-educatieve proces van min of meer moreel gelijkgezinden verder. Het IKV voorstel, bedacht door de in 1977 aantredende voorzitter Ben ter Veer (1935-2004), was politiek-psychologisch doordacht en tegelijk geënt op een gelovige visie op de mens, de samenleving en zijn geschiedenis. Kernwapens kunnen en mogen niet de basis zijn voor dit samenleven, dat stond voorop. De bereidheid anderen met miljoenen tegelijk te verdelgen, was ook niet iets wat de Geest van God ons influisterde. Het is een ‘Zonde tegen de Heilige Geest’ om te denken dat we Gods handelen in de geschiedenis zomaar tot stilstand zouden mogen brengen. ‘De Oost-Europeanen mogen de prijs betalen voor onze welvaart en vrijheid’, placht Ter Veer er bij te zeggen, vooral tegen die tegenstrevers die bleven hameren op de ‘stabiliteit’ in het conflict tussen Oost en West. Niet aankomen dus, want daar komen maar ongelukken van! Maar hoeveel plaatsen in de wereld zijn er nog steeds waar onschuldige mensen iedere dag weer de prijs betalen voor ‘veiligheid’, ‘stabiliteit’ en ‘welvaart’ van anderen?
Ter Veer gaf er in interviews vaak blijk van, dat zijn bevrijding in 1944 door de Polen in Breda en vooral de ervaring van het neerslaan van de Hongaarse Opstand in 1956, zijn inzet voor de vredesbeweging mede hadden bepaald. Hij traceerde zijn eerste verbinding met de vredesbeweging in de jaren vijftig, toen hij in aanraking kwam met de oecumenische Pleingroep van pater Simon Jelsma die in die tijd de straat op ging om te preken tegen de kernwapens en de apartheidspolitiek.
Het geluk van de vredesbeweging
In een in 1990 verschenen brochure, Het geluk van de vredesbeweging, deed Ter Veer een aanzet tot evaluatie van de strijd tegen de kernbewapening en voor ontspanning van onderop. Het is dan een jaar na de grote omwenteling. Hij stelt zich de vraag, waarom hij het zo belangrijk vindt om na te gaan of het waar is, dat de ontwikkelingen van 1989 niet zijn voorzien en zeer vaak voor onmogelijk waren verklaard. Hij had zelf erg naar die grote omslag verlangd, maar had die ook niet voorspeld. Hij had zich er wel voor ingezet en hij bespeurde bij zichzelf daarom ‘een zekere irritatie over het gebrek aan inzicht dat mensen hebben getoond die zich professioneel met de Oost-Westproblemen bezighouden: journalisten, politici, wetenschappers’, zelfs sommige vredesbewegers. Ben wilde weten waar het gebrek aan inzicht vandaan kwam: wat mogelijk bleek en die zekerheid over wat onmogelijk was. ‘Achteraf kunnen we het allemaal weer prima verklaren. Achteraf ja. Maar in 1982, in 1983… tot en met 1989?’ Hij vond het lui en ideologisch bevangen, dat de theoretici van de afschrikking alleen werkten met schema’s óver de werkelijkheid en niet mèt de werkelijkheid zelf. Was het ook een gebrek aan vertrouwen in de Heilige Geest?
De tijd is rijp
Illusies over het communistische systeem waren ons vreemd. We waren ook geen types die door roeien en ruiten gingen. Er was wel sprake van een sterke ‘bevindelijkheid’ dat de tijd rijp voor een grote verandering, maar niet voor een of ander apocalyptisch scenario. We leerden dat, niet in de laatste plaats van dissidenten in de Oost-Europese kerken.
De geweldloze revoluties in Oost-Europa bevestigden onze overtuiging dat geweld niet de noodzakelijke ontknoping hoeft te zijn van onderdrukking en bewapeningswedloop. We leefden vanuit een geschiedenis van de hoop.
In november 1973 leidden omvangrijke studentenopstanden in Griekenland zonder bloedvergieten tot de val van het kolonelsregime.
De Anjerrevolutie in Portugal in 1974 liet zien dat een heel leger het draaipunt kan bereiken, waarop het de oorlog de rug toekeert.
Ook Spanje werd in 1975 geweldloos een democratie, minus dat ene schot in de lucht in de Cortes in 1981. Het jaar daarop mocht ik namens het IKV in een stadion in Madrid, tienduizenden demonstranten toespreken. Viva Olanda! golfde het van de tribunes nadat ik was voorgesteld als de vertegenwoordiger van het land met de sterkste vredesbeweging van de wereld. Ik voelde me als die andere voorman Mient Jan Faber op het Museumplein, toen hij in een juweel van een toespraak de progressieve bewegingen in Europa stuk voor stuk met elkaar verbond: ‘Dat is onze politiek!’ In Madrid stond ik voor het eerst voor de Guernica van Picasso en voelde dat de wonden gingen helen. Vandaag verbinden oude pelgrimsroutes ook Spanje weer met Europa.
Rattenvangers van Hamelen
We leven vandaag in een andere tijd. De pelgrimstocht van de mensheid gaat stroever, maar wel verder, misschien wat meer als de processie van Echternach?
Er werd ons wel eens gezegd, dat wij te kritisch op Oost Europa waren en onze ‘vijandbeelden’ moesten afbreken. ‘Maar Jezus’, zeiden we dan, ‘leerde ons onze vijanden lief te hebben, niet dat die er niet zouden zijn’. Het vrije Europa kent vandaag weer vijanden, sommigen zitten opnieuw in regeringen in Oost Europa en dat frustreert me. Ze denken, opmerkelijk, wéér in muren. Ze geloven in het buitensluiten van anderen die de prijs mogen betalen voor hun voordeel. Ze geloven zelfs weer in het exclusieve heil van de natiestaat, ofschoon het nationalisme twee wereldoorlogen over ons werelddeel heeft gebracht. Ze zijn hardleers en gaan te werk als rattenvangers van Hamelen. Maar ook zij zullen het verlangen naar democratie, vrede en gerechtigheid niet klein krijgen. Voor mij berust dat verlangen niet zomaar op het geloof in vooruitgang, maar op een oervertrouwen in de Heilige Geest die zal blijven helpen helen en bevrijden. Heb de nieuwe vijanden daarom lief, maar spreek ze tegen!
Een geschiedenis om door te geven
Ik vertrouw 40 jaar na de start van de IKV campagne weer in nieuwe generaties die geen geloof hechten aan valse profeten en doomdenkers. Daarom vertel ik deze geschiedenis, waar ik zelf zoveel hoop aan heb ontleend, zo graag door. Het einde van de Koude Oorlog was de meest ingrijpende politieke ervaring van mijn generatie. Hij voedt bij mij een hardnekkig ongeloof in wat wel ‘de politieke realiteit’ wordt genoemd. ‘Nooit geloven in wat je ziet, steeds weer zoeken naar wat je gelooft’, schreef ik na de val van de Muur in een commentaar. Dus nooit toegeven aan een obscuur verlangen naar de val! Dan kun je in de geschiedenis wonderen ervaren van de Geest die je troost, je bekwaam maakt, inspireert en nog veel meer.
Gied ten Berge (69) is socioloog en theoloog en werkte van 1977 tot 2008 voor IKV en Pax Christi. Hij werkt nu aan een dissertatie over nieuwe pelgrims voor vrede en gerechtigheid in Israël en Palestina.
Bijschrijft foto: Vertegenwoordigers van ca. 100 IKV kernen maken in september 1979 bij het Catshuis de uitslagen bekend van plaatselijke peilingen over het IKV-voorstel ‘Help de kernwapens de wereld uit, om te beginnen uit Nederland’.