In ons land is de verzuiling, de typisch Nederlandse verdeling van de samenleving in groepen op levensbeschouwelijke of sociaal-economische basis, in rap tempo aan het verdwijnen. Daarmee is ook de rol die de kerk speelt in het leven van de gemiddelde Nederlander, drastisch veranderd.
Positiebepaling?
In het bekende rapport van de WRR uit 2006, Geloven in het publieke domein, kwam al naar voren, dat steeds minder mensen zich in hun denken en handelen laten inspireren door de kerk. Een opvallend gegeven vanuit mijn eigen waarneming in de Protestantse Kerk is, dat leden van de kerk regelmatig aandringen op een duidelijke positiebepaling van de kerk bij belangrijke ontwikkelingen of gebeurtenissen. Echter, wanneer de kerk zich dan uitspreekt, geven andere leden van de kerk aan, dat zij zich niet herkennen in dit standpunt, of geen prijs stellen op een standpuntbepaling. Dit illustreert dat het voor de kerk steeds lastiger wordt om een bijdrage te leveren aan het publieke debat.
Hierbij komt dat veel mensen hoogstens een rol voor de kerk zien weggelegd bij individuele pastorale zorg. Politieke stellingname van de kerk -zoals die zich met name manifesteerde in de jaren zeventig en tachtig-, wordt niet langer als wenselijk gezien.
Lokaal en bovenplaatselijk
Voor protestanten komt daar nog iets bij: veel kerkleden zien de kerk vooral als de eigen lokale gemeenschap. Zij hebben grote moeite om zich onderdeel te voelen van de bovenplaatselijke kerk. Nu ligt in een ecclesiologie in calvinistisch perspectief het accent inderdaad op de plaatselijke gestalte van de kerk. Volgens Calvijn is de kerk daar, waar Gods Woord zuiver wordt gepredikt en waar de sacramenten volgens de inzetting van Christus bediend worden (Institutie hfst. 1, par. 4). Dit komt echter niet in mindering op het belang dat hij hecht aan de kerk in haar bovenplaatselijke gestalte.
De huidige culturele ontwikkeling, waarin bovenlokale instituties onder vuur liggen of gewantrouwd worden, zorgt echter ook binnen protestantse kerken voor een toenemende concentratie op de lokale gemeente. De kerk in haar institutionele, bovenplaatselijke gestalte wordt nauwelijks nog gezien als belangrijke partner bij de meningsvorming over wezenlijke vragen. De tendens, die het WRR in haar rapport van 2006 al signaleert, is dat enerzijds de rol van de kerk in het publieke domein aan het verdampen, maar anderzijds spiritualiteit enorm in opkomst is. Het gaat daarbij om veelal niet georganiseerde vormen van soms hoogst individuele gestalten van religie. Vooralsnog ziet het er niet naar uit, dat deze nieuwe vormen van spiritualiteit een rol zullen spelen in het publieke domein. Het ontbreekt immers aan een geprofileerde identiteit en aan een georganiseerd verband.
Functionalisering van het christelijk geloof
Het probleem bij het spreken over de rol van kerken in het publieke domein, is, dat kerken nogal eens gezien worden als maatschappelijke organisatie. Hun spreken en handelen wordt op dezelfde wijze gewaardeerd als die van bijvoorbeeld een vakbond of een duurzaamheidsbeweging. In onze huidige cultuur weet men nauwelijks plek te geven aan wat ik ‘het goddelijke’ noem. Voor zover er nog gesproken wordt over ‘het goddelijke’ dan wordt dit gelokaliseerd in het concrete handelen van mensen. Lange tijd is op deze wijze ook in de kerk over God gesproken. Deze functionalisering van het christelijk geloof (God die alleen zichtbaar wordt in onze actie of in onze interactie) is een van de grootste oorzaken voor het functieverlies van de kerken. Deze functionalisering heeft alles te maken met de manier waarop kerken en christenen in de West-Europese context sinds het eind van de Tweede Wereldoorlog gestalte hebben gegeven aan hun roeping. Tegen de achtergrond van het verwoeste Europa en de nadagen van het kolonialisme werd het christendom gezien als de alternatieve wereldbeschaving. De komst van het Koninkrijk van God, als Rijk van vrede en gerechtigheid werd het alternatief voor de failliete ideologieën van kolonialisme en communisme. De westerse cultuur met haar grote sociale bewogenheid werd gekenschetst als de ultieme gestalte van het christendom. Dit ideologisch getinte denken bereikte een hoogtepunt in de jaren zestig van de vorige eeuw. Hoewel dit denken zorgde voor een enorme vernieuwingsbeweging op het gebied van theologie, zending en diaconaat, heeft ze ook geleid tot verschraling. Spiritualiteit verloor het van activisme. De ‘omgang met God’ werd het slachtoffer van algemeen maatschappelijk engagement.
Deze functionalisering van het christelijk geloof hangt nauw samen met het transcendentieverlies in onze cultuur. Wat niet gemeten kan worden, bestaat niet. Ook de leden van kerken zijn kinderen van hun tijd. Zij ademenen de cultuur in. De functionalisering van het christelijk geloof in de tweede helft van de vorige eeuw, was een poging om het christelijk geloof opnieuw maatschappelijke relevantie te geven. Uiteindelijk is dat niet gelukt, maar heeft het tot voortgaande secularisatie geleid.
Trouw blijven aan haar wortels
Wil de kerk een zinvolle bijdrage leveren aan het publieke debat, dan kan dat alleen wanneer zij trouw blijft aan haar wortels. De verkondiging van het evangelie en het vieren van de sacramenten blijft voor de kerk de basis van haar bestaan en voor haar roeping in de wereld. Waar zou de kerk zich op moeten richten in het publieke domein? Als eerste door zich terug te trekken. Door ruimte en tijd te maken voor het horen en delen van de woorden en verhalen van God. Dit is haar core business. Vanuit dit horen en delen van de Woorden van God krijgt de kerk stem in het publieke domein. Het gaat hierbij niet om georganiseerde programma’s, maar om concretisering van het gehoorde Woord.
Als voorbeeld noem ik hier de klacht die de gezamenlijke Europese kerken op voorstel van de Protestantse Kerk in Nederland in 2013 hebben ingediend bij het Europees Comité voor de Sociale Rechten. De kerk beschouwde deze procedure als de ultieme mogelijkheid om de Nederlandse staat te dwingen een menswaardig bestaan te bieden aan ongedocumenteerde immigranten die op straat leven.
Op 1 Juli 2014 oordeelde het bevoegde Europees Sociaal Comité voor Sociale Rechten, naar aanleiding van deze klacht, dat Nederland twee bepalingen van het Europees Handvest schendt door ongedocumenteerde migranten en afgewezen asielzoekers de toegang tot onderdak, medische en sociale voorzieningen te onthouden. Het Comité baseerde de uitspraak niet alleen op verplichtingen van het door Nederland geratificeerde Handvest maar ook op kernbepalingen van het eveneens door Nederland onderschreven VN Verdrag voor Economische Sociale en Culturele Rechten.
Deze inzet heeft er onder andere toe geleid, dat Stichting Inlia een Bad Bed Brood regeling kon opzetten. Migranten wordt begeleiding aangeboden en met hen wordt gezocht naar een oplossing voor de ontstane situatie.
In de motivatie voor het indienen van deze klacht heeft de Protestantse Kerk steeds duidelijk gemaakt dat het haar gaat om de menswaardigheid, mensenrechten en gerechtigheid. Hierbij wordt steeds verwezen naar o.a. Matthüs 25.
Juist bij een onderwerp dat politiek en maatschappelijk gezien zo gevoelig ligt, is het des kerks om duidelijk te maken dat de actie concreet gehoor geven is aan de roep vanuit het Evangelie.(1)
Tenslotte: De kerk kan pas een belangrijke rol spelen in het publieke domein als het haar niet om haarzelf gaat, maar om de dienstbaarheid aan God en daarmee aan mensen. Juist vanuit het horen, delen en concretiseren van het Woord krijgt de kerk, als navolgers van Jezus Christus, plek en stem in de Nederlandse samenleving.
Dr. René de Reuver is scriba van de PKN (sinds 15 juni 2016). Hij was vanaf 2008 predikant van de protestantse gemeente ’s-Gravenhage, wijkgemeente Marcuskerk. Daarvoor was hij predikant in Sebaldeburen (Gr.) en Boskoop. In 2004 promoveerde hij aan de Vrije Universiteit op een onderzoek naar de theologische waarde van kerkelijke eenheid en verscheidenheid. In 2012 verscheen zijn boek ‘Anders Verder’ over missionair kerk-zijn in een dynamische omgeving.
(1)
Wie meer wil weten over de achtergronden van dit concrete voorbeeld, verwijs ik naar artikelen op het internet:
https://www.rd.nl/kerk-religie/geesje-werkman-kan-niet-zwijgen-bij-onrecht-rond-vluchtelingen-1.469741
https://www.kerkinactie.nl/actueel/2015/04/bed-bad-brood-verwarring
https://www.trouw.nl/home/-er-is-ook-nog-zoiets-als-recht-~a278b174/
https://www.kerkinactie.nl/actueel/2016/06/bed-bad-brood-en-menselijke-waardigheid
https://www.trouw.nl/home/-vluchtelingen-zijn-ons-als-opdracht-gegeven-~ab730bf6/
Foto’s: Sandra Haverman