Van 10 april tot 4 augustus 2013 organiseert het Museum Catharijneconvent te Utrecht een grote tentoonstelling van Russische iconen. Naam van de tentoonstelling is ‘Goddelijke inspiratie. Russische ikonen ontmoeten westerse kunst’. De tentoongestelde iconen zijn uit het Andrej Rublev-Museum in Moskou, Rusland.
Het Moskouse museum is vernoemd naar de beroemde Russische icoonschilder Andrej Roebljov (Rublëv), een monnik die leefde van ongeveer 1360 tot uiterlijk 1430 en een heilige van de Orthodoxe Kerk. De “veelal manshoge ikonen” zoals de aankondigingsfolder van het Museum Catharijneconvent vermeldt “zijn gemaakt tussen de vijftiende en de negentiende eeuw”. Of er iconen van de grote meester Roebljov zelf bij zitten, is onduidelijk. (In de aankondiging wordt hiervan niets gezegd dus onwaarschijnlijk.) Het gaat niettemin om prachtige, wonderschone iconen die worden geëxposeerd, en deze samen met kunststukken uit de verzameling van het Utrechtse Museum zelf, zowel westerse als ook oosterse christelijke kunst. Zo toont het museum zijn Byzantijns ivoren bas-reliëf met een staande Maria en Kind (Moeder Gods Hodegetria = Wegwijzende , ooit het middenpaneel van een groter drieluikje uit de tiende eeuw en nu als enig daarvan overgebleven onderdeel een van de meest gave exemplaren in zijn soort), maar ook een middeleeuws westers driedimensionaal Mariabeeld. Ongetwijfeld een spannende combinatie.
Gezamenlijke traditie
Er is een grote invloed geweest van de oosterse christelijke, meer bepaald Byzantijnse kunst op die van het christelijke Westen. Nog lange tijd heeft het Westen met het Oosten een gezamenlijke iconografische traditie gedeeld; zo kan tot in de 16e eeuw een gehouwen westers Petrusbeeld grote gelijkenissen vertonen met de Petrusfiguur zoals we die doorgaans op de tweedimensionale Orthodoxe iconen zien afgebeeld. De tentoonstelling thematiseert op een visuele wijze deze verhouding tussen Oost en West.
Zweetdoek
Op de tentoonstelling zal bij voorbeeld zowel een westerse als een oosterse afbeelding te zien zijn van de doek met daarop het gelaat van Christus. Velen in het Westen zullen deze herkennen als de doek van Veronica, de vrouw die volgens een apocrief verhaal, staande aan de weg van Jezus’ kruisgang, Zijn met doornen gekroonde en bloedovergoten gezicht afwiste. Voor het Oosten gaat het dan vooral om de gelaatsafdrukken van Jezus in de doek die Hij volgens de legende liet versturen aan koning Abgar van Edessa in Noord-Mesopotamië. Deze afdruk, het zogeheten mandylion, is de Orthodoxe traditie ingegaan als de achiropiïtis icoon, de ‘niet-met-mensen-handen-gemaakte’ beeltenis van Christus, die als het ware de proto-icoon aller iconen werd, de oer-afbeelding bij uitstek. Alle iconen worden in de Orthodoxe traditie, mits vervaardigd volgens de officiële canonieke regels en geheiligd (door expliciete icoonwijding of anderszins), als niet-met-mensen-handen-gemaakt vereerd.
Verrassend
Christelijk Oost en West zijn de laatste eeuwen onderscheiden wegen gegaan. Vaak wordt dit voorgesteld alsof het Oosten trouw bleef aan de oorspronkelijke traditie van de Oude Kerk en het Westen van de – al dan niet enig juiste – weg afgeweken is. Maar ook het Oosten werd tot diep in de twintigste eeuw door het christelijke Westen beïnvloed, waarna het dan weer naar de oude tradities is weergekeerd. De boeiende weg van zowel de oude westerse als de oosterse religieuze kunst zal menig westers toeschouwer bij het bekijken van deze tentoonstelling ongetwijfeld verrassen.
Foto’s:
– Icoon Mandylion, eind 17de eeuw, Rusland, Andrej Rublev Museum Moskou (© Museum Catharijneconvent).
– Zweetdoek van Veronica, olieverf op doek, Noord-Nederland, tweede helft 16de eeuw, Museum Catharijneconvent Utrecht (© Museum Catharijneconvent).
– Wenende vrouwen waaronder Veronica met zweetdoek (in vaste collectie Museum Catharijneconvent)