Oost versus West…, Marcel Pérès veegt al snel in zijn lezing die tegenstelling van tafel. In zijn lezing sprak hij afgelopen zaterdagmiddag 5 december over de eeuwenoude gewijde muziek van het christendom. Laten we geen muren bouwen, was de mening van deze levendige inleider. Specialist in middeleeuwse muziek, initiator van het befaamde Franse ‘Ensemble Organum’, componist. Leo van Leijsen was bij zijn lezing en bij enkele andere voordrachten op een boeiend symposium afgelopen weekend.
Plaats van handeling: Kasteel Hernen – in het gelijknamige kerkdorp van de gemeente Wijchen, onder de rook van 
Nijmegen. Afgelopen vrijdag tot en met zondag 4 – 6 december vond daar het symposium ‘Byzantine chant, radiation and interaction’ (Byzantijnse zang: uitstraling en interactie) plaats. Mede-organisator was de op het kasteel gevestigde A.A. Brediusstichting, in de persoon van directeur en gastvrouwe Victoria van Aalst. Zij heette het gezelschap aan het begin van vrijdagavond hartelijk welkom.
Divers
Het gezelschap betrof een selecte groep van wetenschappers: musicologen-liturgisten-byzantinologen-coptologen (in verschillende combinaties). Zo’n twaalftal – plus de enkele medewerkers van de A.A. Brediussticting en een handjevol auditoren – had zich verzameld in de Ridderzaal van het kasteel. De inleiders waren van verschillende nationaliteiten en (religieuze) achtergronden, en afkomstig uit uiteenlopende landen: een Amerikaanse Griek uit Engeland, een orthodoxe Roemeense uit Boekarest die doceerde aan de Universiteit van Thessaloniki in Griekenland, een Russin uit Portugal, een Armeniër, een grieks-katholieke Slowaak, enzovoort; de inhoudelijke eindorganisator was de Deen Christian Troelsgård. Hun onderzoeksterreinen waren zowel qua thematiek als geografisch oorsprongsgebied al even divers: musicologisch onderzoek, Koptische muziek, Roetheense muziek, Russische neumen, de interactie tussen Byzantijnse en Armeens kerkmuziek…
De meestal in power-point gepresenteerde voordrachten hadden ook luistermomenten. Het betoog werd op die manier behalve visueel ook auditief ondersteund: vaak mooi én interessante geluidsopnames.
Criteria
Christian Troelsgård beet de spits af met zijn lezing – vertaald – ‘Byzantijnse en oriëntaalse tradities, een onderzoeksgeschiedenis’. Daarin vroeg hij zich af wat met ‘oriëntaals’/’oosters’ in oude kerkelijke teksten werd bedoeld. Daarna ging hij uitvoerig in op de interesse in West-Europese musicologische kringen sinds de 17e eeuw voor de Grieks-Byzantijnse kerkzang.
Hierna volgde het levendige betoog van Alexander A. Lingas, ‘Vocale kwaliteiten en stijlen van de Byzantijnse zang’. Hij is leider van ‘Cappella Romana’, het bekende koor uit de VS dat de middeleeuwse Byzantijnse muziek vertolkt. Op de vraag die hij zich stelde welke Byzantijnse zangstijlen hedentendage in de Orthodoxe Kerk nu gezaghebbend waren, zag hij in de realiteit drie feitelijke, onderscheiden antwoorden: de orale traditie (authentiek is wat mondeling is overgeleverd); de filologische bronnen (de schriftelijk in manuscripten vastgelegde muzieknotaties); het spirituele criterium (bv. het komt van de H. Berg Athos – dus oké!).
Koptisch, Byzantijns, Latijns
Op zaterdag de hele dag en zondagochtend waren er nog vele andere voordrachten, vaak gevolgd door geanimeerde discussies. Zaterdagmiddag maakte ik daarvan met name de boeiende lezing van de Nederlandse coptologe en musicologe Magdalena Kuhn mee, ‘Het Byzantijnse Rijk en de Koptische muziek’. Daarin werden zowel de verschillen en de overeenkomsten tussen de Byzantijnse en Koptische muziek aangeduid. Zo kent deze laatste geen ison (de grondtoon, ook wel drone in het Engels geheten) of Achttonensysteem (Oktoichos) zoals de Byzantijnse zang, en is de Koptische muziek amper opgetekend. De reeds genoemde Pérès ging in op zijn samenwerking met de grote, enkele jaren geleden gestorven Grieks-orthodoxe protopsaltis Lycourgos Angelopoulus. En hij liet ons in beeld (manuscriptafbeelingen, bladmuziek) en geluid (opnames, zijn eigen zangvoordracht ter plekke) kennismaken met de ook in het Westen bestaande bijzondere Latijnse kerkzang die zoveel verwantschap vertoont met de Byzantijnse, compleet met ison.
Oecumene van de gewijde zang
Op zondagmiddag konden we in de tegenover Kasteel Hernen gelegen Sint-Jodocuskerk horen hoe die oud-romeinse en beneventaanse (uit het Italiaanse Benevento) zangen geklonken moeten hebben. In de volle kerk brachten vier zangers van het Ensemble Organum o.l.v. Marcel Pérès in een levendige voordracht deze bijzonder mooi ten gehore. Duidelijk werd in dit concert wat Pérès bedoelt als hij zegt dat we geen muren tussen Oost en West moeten plaatsen. In zowel de Griekse als de Latijnse teksten van deze muziek was heel duidelijk – wat ik maar benoem als – de oecumene van de gewijde zang te beluisteren van het eerste millennium (en nog geruime tijd later).
Ensemble Organum
Cappella Romana
Foto’s (L. van Leijsen)
– Wandschildering uit een Bulgaars klooster, uit de power point-presentatie van Svetlana Kujumdzieva op zaterdagmiddag 5 december.
– Svetlana Kujumdzieva houdt haar lezing over de “Bulgaarse’ zang in oude kloosterlijke muziekhandschriften en laat wat muziek horen.
– Concert door Ensemble Organum in Hernense Sint-Jodocuskerk op 6 december.
– De vier zangers zijn in ‘processie’ naar dit zij-altaar gelopen om daar een deel van hun gezangen te vertolken.