Op vrijdagmiddag 2 oktober jl. hield de Katholieke Vereniging voor Oecumene een studiemiddag over godsdienstvrijheid in het Midden-Oosten. Spreker was prof. dr Herman Teule. Herman Teule is professor-emeritus oosters christendom van de Nijmeegse Radboud Universiteit en tevens professor-emeritus van de Katholieke Universiteit Leuven, alwaar hij nog steeds actief is voor de Faculteit van Theologie en Religieuze Studies. Zijn werkterrein is met name het christendom in het Midden-Oosten.
De bijeenkomst vond plaats in de Sint-Cathrienkerk aan de Kruisbroedershof in ’s-Hertogenbosch.
Er waren iets minder dan 30 personen op deze studiemiddag afgekomen. Ze zaten verspreid over de banken van de kerk, over steeds een afstand van 1,5 meter. Met het aantal en de opstelling was de bijeenkomst coronaproof volgens de recente maatregelen van de regering.
Allahu akbar
Na een korte verwelkoming door Leo van Leijsen, medewerker Oosterse Kerken van de Katholieke Vereniging voor 
Oecumene en middagvoorzitter, kreeg prof. Teule het woord. Hij had voor deze middag een tweeluik in petto.
Hij begon het eerste luik met een foto op de hand-out die iedereen had gekregen. Daar stond de Chaldeeuwse patriarch op bezoek bij de Iraakse president met voor zijn neus de Iraakse vlag. Op die vlag staan letters, ze vormen het zinnetje Allahu akbar, ‘God is groter’. Dat komt uit een islamitische context. Wat betekent het voor christenen in zo’n context te leven en hoe is het daarbij met de godsdienstvrijheid gesteld. De focus van deze studiemiddag was op de christelijke minderheid in deze.
Historische inleiding
De christenen in het Midden-Oosten vormen een minieme minderheid en zijn onderling verdeeld. Zo zijn er gemeenschappen die verbonden zijn met Rome, andere weer niet. Ook de islamitische wereld is verdeeld, met name tussen soennieten en sji’ieten.
Prof. Teule gaf eerst een historische inleiding, waarbij het zogeheten dhimma-statuut en het milletsysteem te sprake kwamen. Het dhimma-statuut ging over de juridische positie van de christenen onder de moslims, waarbij ze een andere (zwaardere) belasting moesten betalen dan de moslims, maar geen dienstplicht in het leger hoefden te doen. De millet betekent ‘natie’: de christenen vormden een eigen ‘natie’ onder hun geestelijke leider, die voor de moslim-overheid tevens de wereldlijke leider van de millet was en voor de natie als de qadi, rechter, fungeerde. In het Osmaanse Rijk ontwikkelden de zelfstandige kerken zich elk tot een eigen millet.
In de periode na de Tweede Wereldoorlog werden er nationale staten gecreëerd, waarbij sommige regelingen uit het millet-systeem van kracht bleven.
Hierna ging Teule in op de constituties van enkele landen: Syrië, Egypte, Jordanië en Iran.
Hiermee sloot hij het eerste luik af en was er kort de gelegenheid tot vragen.
Casus Irak
Na de pauze begon hij het tweede luik, dat helemaal gewijd was aan de casus Irak. Irak kent een complexe situatie: het land is verdeeld in tweeën, Koerdistan en het Arabische gedeelte, met elk eigen wetten en regering. En het Arabische Irak is weer verscheurd tussen sjiïsme en soennisme. Teule begon weer met een beetje geschiedenis, vanaf de onafhankelijkheid in 1933 als een eigen koninkrijk. Het koninkrijk Irak was niet acceptabel voor de minderheid van de Assyrische Kerk, met als gevolg dat die verdreven is. De Chaldeeuwse Kerk echter integreerde zich in de toen nieuwe Iraakse staat, waarbij haar een aantal vrijheden werd gegund.
Sinds de Ba`th-partij aan de macht kwam in Irak, was er in Koerdistan een voortdurende strijd voor het verkrijgen van politieke en culturele rechten. De christenen participeerden in de Koerdische onafhankelijkheidsstrijd en waren mede slachtoffer van de campagnes tegen de bevolking. Als in 1991 Koerdistan onafhankelijk wordt, worden de christenen beloond voor hun participatie aan de onafhankelijkheidsstrijd met 5 zetels in een parlement van 100 leden.
Na 2003
Met de val van Saddam Hussain in 2003 wordt er een nieuwe grondwet opgesteld, die reflectie triggert over de plaats van de christenen. Teule behandelt de grondwet van Irak van 2005. In 2003 is Koerdistan weer een onderdeel geworden van Irak. Dat is van betekenis voor de christenen in de Koerdische regio. Er ontwikkelen zich twee christelijk-politieke hoofdstromingen: naast de reeds bestaande Assyrische Demokratische Beweging (ADM) ook de zogeheten Volksraad. Zowel in Koerdistan als Irak hebben de christenen een politieke vertegenwoordiging. Beide politieke bewegingen willen autonomie, maar verschillend ingekleurd: de ADM wil culturele autonomie en de Volksraad politieke autonomie. Teule gaat in dit tweede luik in op de verhouding politiek en kerk. Hij spreekt over de verschillende modellen die de twee politieke partijen maar ook de kerkelijke leiding hanteren. Het vervolg van zijn betoog gaat in op de verschillende ontwikkelingen binnen de politiek van Irak en van Koerdistan wat de plaats van de christenen betreft.
Autonome regio
Er is de idee van een christelijke politieke autonome regio in de vlakte van Niniveh, maar deze stuit op bezwaren, met name van kerkelijke autoriteiten. Chaldeeuws patriarch Louis Sako is absoluut tegen. Een eerste punt is: de politieke autonomie is niet realistisch, dat gaat nooit lukken. Want jullie politici zijn onderling verdeeld en het gaat nooit geaccepteerd worden door de Iraakse samenleving. Maar meer nog: waar zijn we als christenen mee bezig als we ons etnisch gaan definiëren, terwijl de hele geschiedenis van de Chaldeeuwse Kerk van de laatste jaren sinds de onafhankelijkheid van Irak is geweest: we moeten uit ons etnisch getto vertrekken en ons als Arabische christenen affirmeren.
Er zijn tal van verschuivingen in het politieke landschap wat de christelijke vertegenwoordiging betreft. De idee van een autonome regio verdwijnt met de inval van IS in Mossoel en de vlakte van Niniveh. Deze en andere gebeurtenisen maken dat het de laatste jaren vooral een chaos is in Irak. De christenen willen allemaal weg. Prof. Teule eindigt met te zeggen dat hij het somber inziet voor de christenen in Irak. Hierna is er nog ruimschoots gelegenheid tot vragen, waarna de studiemiddag wordt beëindigd.
Foto’s:
– Interieur Cathrien (Foto G. van Dartel)
– Patriarch Louis Sako (midden) en de Iraakse president (links)
– Professor Herman Teule (Foto G. van Dartel)