Paus Paulus VI noemde het pausschap ooit een struikelblok op de weg naar het herstel van de eenheid van de Kerk. Het heeft enige tijd geduurd voordat oecumenische dialogen zich waagden aan de behandeling van de vraag naar de mogelijkheid/noodzakelijkheid van een dienst voor de eenheid van de Kerk op het universele niveau. In 1995 nodigde paus Johannes Paulus II in zijn encycliek Ut unum sint Kerken uit hierover de dialoog te starten en ideeën aan te reiken hoe het pausschap in de verenigde Kerk er uit zou moeten zien. In juni van dit jaar publiceerde de Vaticaanse Dicasterie voor de Bevordering van de eenheid het document De bisschop van Rome, primaatschap en synodaliteit in de oecumenische dialogen en in de antwoorden op de encycliek Ut unum sint.[1] Het document van ongeveer 150 pagina’s laat zien hoe ver het oecumenisch gesprek hierover gevorderd is en doet een poging een nieuw perspectief te schetsen op de dienst van de eenheid in de verenigde Kerk.
Een nieuwe visie
Het document begint met een samenvatting van de reacties op de uitnodiging van paus Johannes Paulus II. Vervolgens worden enkele fundamentele theologische vragen over het pausschap in kaart gebracht: de onderbouwing vanuit de Schrift (de teksten over Petrus), de rechtsgrond van het pausschap (de iure divino of de iure humano) en de definities van Vaticanum I over de jurisdictie en onfeilbaarheid. Het derde hoofdstuk schetst een breed geschakeerd perspectief van een dienst van de eenheid in een verenigde Kerk. Het vierde hoofdstuk bevat enkele praktische suggesties en verzoeken aan de Katholieke Kerk. Het document wordt afgesloten met een samenvatting en een visie van de Dicasterie op de uitoefening van het primaatschap in de 21e eeuw.
Op initiatief van de Katholieke Vereniging voor Oecumene werd op 13 december in Utrecht aan de katholieke theologische faculteit een symposium over dit document gehouden met sprekers uit de Orthodoxe, Protestantse en Oud-katholieke Kerk. Voorzitter prof. dr. Marcel Sarot legde uit dat bewust was afgezien van een rooms-katholieke spreker. Het doel was om naar het idee van receptive ecumenism de visie van theologen uit andere kerken op dit document te laten klinken.
Vier reacties
Dr. Margriet Gosker (Protestantse Kerk) beet het spits af. Zij begon haar lezing met een terugblik op de deelname van de Rooms-katholieke Kerk aan oecumenische beweging sinds het Tweede Vaticaans Concilie. Een kritische kanttekening was dat in dit document de Schrift een ondergeschikte plaats inneemt. De Schrift komt alleen aan de orde bij de behandeling van een aantal schriftteksten over Petrus. Zou deze geringe aandacht te maken kunnen hebben met het feit dat Gereformeerde Kerken niet of nauwelijks op de uitnodiging van paus Johannes Paulus II hebben gereageerd? Het lijkt erop dat deze hele thematiek aan de Protestantse Kerk in Nederland voorbij gegaan is. In het document wordt wel veelvuldig verwezen naar Luthers-Katholieke dialogen. Margriet Gosker uitte zich positief over een universeel ambt van eenheid en stelde daarbij de vraag of in een verenigde kerk het pausschap ook door een vrouw of een lid van een andere kerk dan de rooms-katholieke zou kunnen worden bekleed.
Dr. Mattijs Ploeger (Oud-Katholieke Kerk) liet in zijn bijdrage de ontwikkeling zien in het oud-katholieke denken over de Kerk. Het oud-katholieke denken over de bisschop van Rome heeft zich ontwikkeld vanuit de afwijzing van Vaticanum I. Maar binnen een sacramentele communio theologie tekenen zich twee veranderingen af. De Oud-katholieke Kerken verstaan zichzelf niet meer als ‘autonomie katholieke kerken’ én ook oud-katholieken moeten streven naar communio met de bisschop van Rome. Met vier kanttekeningen bij het document sloot Mattijs Ploeger zijn verhaal af: is het wel juist te spreken van een Petrusambt? Is een sacramentele communio-theologie in de breedte van de oecumene verstaanbaar met name voor protestantse en vrij-evangelische kerken? Wie bepaalt de normatieve herinterpretatie van Vaticanum I? Is kerkelijke eenheid op wereldschaal wel mogelijk?
Dr. Michael Bakker (Orthodoxe Kerk) gaf commentaar vanuit een oosters perspectief. Constantinopel beschouwt zich vanaf 330 vanwege verplaatsing van de hoofdstad van het keizerrijk als het Nieuwe Rome. Voor Orthodoxen is het een gegeven dat ze al meer dan duizend jaar niet meer in communio zijn met Rome. In zijn bijdrage ging hij in op de verhouding tussen primaatschap en synodaliteit in de Orthodoxe Kerk, tevens het centrale thema in De bisschop van Rome. Balans tussen beide is wezenlijk. Waar primaatschap overheerst, krijgt het de trekken van absolute macht. De Orthodoxe Kerk is hiervan niet gevrijwaard. De communio wordt uitgedrukt en beleefd in de viering van de Eucharistie. Het is pijnlijk als de communio verbroken wordt. Zo verbrak het patriarchaat van Moskou eenzijdig de communio met Kerk van Constantinopel vanwege het verlenen van de autocephalie aan de Orthodoxe Kerk van Oekraïne. Omgekeerd gebeurde dit echter niet. De patriarch van Constantinopel noemt patriarch Kirill nog steeds tijdens de eucharistievering.
Dr. Arjan Plaisier (Protestantse Kerk) opende zijn lezing met de verzuchting ‘Had Luther deze tekst maar gelezen, dan zou de kerkgeschiedenis er anders uit gezien hebben’. Arjan Plaisier was er duidelijk over dat hij geen interesse heeft in een autoritair pausschap. Wel in een Petrinisch ambt dat de eenheid van de Kerk dient. In vijf punten legde hij uit wat hij hiermee bedoelt. Belangrijk is allereerst de persoonlijke verantwoordelijkheid, de paus is het gezicht van de Kerk (1), belichaamt de eenheid, het ene geloof in de ene Heer (2), waakt over het apostolisch erfgoed (3), is herder van de herders, pastor pastorum (4) en is de stem van de Kerk tot de politiek vanuit het perspectief van het Rijk van Christus (5).
Met een kort panelgesprek werd het symposium afgesloten. De teksten van de lezingen worden in januari 2025 gepubliceerd in het tijdschrift Perspectief van de Katholieke Vereniging voor Oecumene.[2]
tekst: Geert van Dartel (voorzitter Raad van Kerken en hoofdbestuurslid Katholieke Vereniging voor Oecumene)
foto’s: Katholieke Vereniging voor Oecumene
[1] 2024 06 13 The Bishop of Rome – New publication of the DPCU