De verkiezing van paus Franciscus in maart 2013 heeft veel pennen in beweging gebracht. Waarnemers van verschillende richtingen binnen en buiten de Kerk, zien binnen de Romana een nieuwe wind waaien. Sommigen menen zelfs dat paus Franciscus op een aantal terreinen heeft gebroken met het Tweede Vaticaanse Concilie en het beleid van zijn voorgangers. Zij spreken van discontinuïteit. Een aantal katholieken, zowel bisschoppen als kerkvolk, is daarover verontrust en meent dat de opstelling van de paus zelfs voor verwarring zorgt, met name rond ethische kwesties. Door katholieken aan te moedigen tot een vrijmoedig gesprek over geloof en zeden zou de paus binnen de schoot van de Kerk geloofsonzekerheid bevorderen.
Maar klopt het dat de paus de katholieke leer ter discussie stelt? Om dit vraag goed te kunnen beantwoorden heeft prof. Echeverria, hoogleraar filosofie en systematische theologie in Detroit en kenner van de protestantse theologie met name van de Nederlandse gereformeerde theoloog Berkouwer, een boek geschreven over de theologische visie van onze huidige paus. Door een secuur onderzoek wil hij de vraag beantwoorden of wij moeten spreken over continuïteit dan wel discontinuïteit in het beleid van de paus. Is het beleid van onze paus al dan niet in lijn met de erfenis van het Tweede Vaticaanse Concilie ( 1962- 1965)?
Hervorming binnen continuïteit 
Prof. Echeverria legt nadruk op het gegeven dat Vaticanum II streefde naar een “bij de tijd brengen” van de leer van de Kerk. Herbronning was daarbij een belangrijk gegeven. Door een “ad fontes” zou de katholieke leer opnieuw kunnen worden doordacht en verwoord. Zo zou de breed beleefde kloof tussen de katholieke leer en het moderne wereld kunnen worden overbrugd.
De nieuwe verwoordingen en accenten van het Concilie waren echter fundamenteel in lijn met de kerkelijke traditie. Het ging dus om een organische ontwikkeling van de geloofsleer. Het bij de tijd brengen en de herbronning van de leer beoogde geen aanpassing van het katholiek denken aan de “geest van de wereld “maar een nieuwe verwoording van de katholieke waarheid. Het ging om een vernieuwing die werd gevoed door de bronnen van de Heilige Schrift en de traditie. Niet een breuk maar een “hervorming door vernieuwing”, zonder de band met de grote traditie los te maken, vormde het uitgangspunt. Anders gezegd: het ging om “ hervorming binnen continuïteit” ( Joseph Ratzinger/ Benedictus XVI). Iedere generatie vraagt om theologen die voor hun tijdgenoten de geloofsleer verstaanbaar herformuleren, in trouw aan de Heilige Schrift en de tradities van de Kerk. Zo wordt enerzijds een musealisering van de geloofsleer vermeden maar wordt tegelijkertijd de klip van het relativisme omzeild. Zowel verstening als verdamping moeten worden voorkomen. Binnen de katholieke theologie is er ruimte voor pluraliteit en diversiteit binnen een fundamentele eenheid ( 28) Nieuwe formulering van de overgeleverde leer is legitiem mits recht wordt gedaan aan de overgeleverde waarheid.
Meerdere verleidingen
Prof. Echeverria ziet paus Franciscus strijden op verschillende fronten. Meerdere verleidingen moet de Kerk weerstaan. Allereerst een gebrek aan flexibiliteit bij traditionalisten. Zij zweren bij de letter en hebben geen oog voor het belang van een verstaanbare herformulering van de geloofsleer. Deze leerstellige rigiditeit vormt de dood in de pot ( 39). “ Waarheid zonder liefde” maakt brood tot steen. Geen voedsel dat mensen doet opleven maar een middel om mensen zonder mededogen te bekogelen (53). Tegelijkertijd neemt de paus afstand van een liberaal of verlicht katholicisme dat de geloofsleer relativistisch aanpast aan de tijdgeest (44,47). Vooruitstrevende katholieken kunnen gemakkelijk vervallen tot “ buonismo”, een vorm van goedheid die alleen stilstaat van de symptomen maar niet bij de wortels van morele verwonding. Het vormt een “barmhartigheid zonder waarheid “ die mensen niet echt verder helpt. Het gaat de paus om een Kerk die alle mensen wil verwelkomen, juist ook mensen die hebben gefaald en door het leven schuld hebben opgelopen. Maar de Kerk treedt hen niet tegemoet met “ goedkope genade” (Bonhoeffer). Christelijk leven vraagt ook om ommekeer en bekering. Het gaat om genade die leidt tot een leerling- zijn van Christus ( 53). In dit kader levert Echeverria flinke kritiek op theologen als Timothy Radcliffe en bisschoppen als Mgr. Bonny van Antwerpen die met hun theologie geen verweer zouden hebben t.o.v. een moreel laxisme ( 56) of een relativering van de waarheid ( 65) In de beschrijving van de verschillende verleidingen binnen de Kerk worden tegelijk verschillende theologische piketpalen duidelijk die moeten worden verdedigd.
Barmhartigheid en gerechtigheid
Prof. Echeverria zoomt vervolgens verder in op de pauselijke visie met betrekking tot de relatie tussen Gods barmhartigheid en gerechtigheid . Het gaat om twee dimensies van Gods liefde Gerechtigheid heeft alles te maken met gehoorzaamheid aan Gods wil en een leven in overeenstemming met Gods geboden. Uiteindelijk is Gods gerechtigheid altijd verbonden met barmhartigheid. Maar Echeverria schermt de visie van paus Franciscus scherp af van een visie die leidt tot het eerder genoemde “ buonismo”. Gods barmhartigheid vraagt altijd om bekering en het verlangen naar een heiligheid van leven. Wij zien dat terugkomen in de indrukwekkende parabel van de verloren zoon. Weliswaar aanvaard de vader zijn zoon onvoorwaardelijk maar de zoon is wel de weg terug naar de vader ingeslagen (82). Barmhartigheid en gerechtigheid ontmoeten elkaar bij het kruis. In de zelfgave van Christus op het kruis wordt Gods liefde volkomen zichtbaar. Voor paus Franciscus omvat Gods liefde alle mensen. Wij allen zijn zondaars en allen mogen ook weten van Gods omvattende en vergevende liefde in Christus. Maar deze omvattende liefde gaat niet samen met een postmodern relativisme. Paus Franciscus volgt hiermee zijn voorganger Benedictus die meerdere keren heeft gewaarschuwd voor de “ dictatuur van het relativisme” ( 87) waarbij de waarheid sneuvelt; morele vrijzinnigheid alle kansen krijgt en bekering en levensheiliging buiten beeld raken.
Paus Franciscus moet niets hebben van legalisme. Nadruk op regels en wetten verstikt het christelijk leven. Maar ook de klip van het libertinisme wordt worden vermeden. Uiteindelijk is het belangrijk te kijken naar Christus die de Wet heeft vervuld ( 104. In zijn leven draait alles rond het dubbelgebod van de liefde: God beminnen en de naaste als jezelf. Christenen die Jezus willen navolgen zijn geroepen om dit centrale liefdesgebod te internaliseren ( 103). Degene die de evangelische liefde heeft geïnternaliseerd leeft de geboden van binnenuit. Christus heeft de Wet volkomen vervuld en ons door zijn kruisoffer gerechtvaardigd. Maar deze rechtvaardiging roept een christen op tot levensheiliging ( 107). Hier komt de vrijheid in Christus in beeld. Gods aanvaarding in Christus plaatst de christen in de vrijheid om de liefde tot God en de naaste gestalte te geven ( 112). In de woorden van paus Franciscus: “ liefde is de maat van het geloof en geloof is de ziel van de liefde” (113).
De vreugde van het evangelie
In zijn apostolische exhortatie “ Evangelii gaudium” spreekt de paus over de vreugde van het evangelie. Vreugde behoort het bestaan van een christen. Veel tijdgenoten hebben, geraakt door denkers als Nietzsche en Camus, een negatieve waardering van het christendom. Het christelijk geloof zou mensen onvrij en afhankelijk maken. Maar het christendom wil juist het leven beamen ( 119) en mensen als vrije kinderen van God voluit doen leven. Gods onmetelijke mensenliefde in Christus vormt uiteindelijk de bron van christelijke vreugde (121). Christelijke vreugde vormt een geschenk van de heilige Geest ( 122). Christenen willen de vreugde niet alleen voor zichzelf houden. Zij weten zich geroepen om naar buiten te gaan en zo missionair de reddende liefde van Christus voor te leven ( 124, 126). Dit vormt het kloppend hart van het christelijk geloof en mag niet verduisterd worden door secundaire dimensies van het geloof. In zijn verkondiging krijgen sociale rechtvaardigheid en inzet voor de schepping meer aandacht dan abortus, voorbehoedsmiddelen en homoseksualiteit. Maar men begrijpt Franciscus verkeerd als deze aspecten van het geloof tegen elkaar worden uitgespeeld. Uiteindelijk denkt Franciscus inclusief en komt hij ook op voor de eerder genoemde micro- ethische kwesties ( 124,127). Hij protesteert tegen een “ wegwerpcultuur” die het doden van ongeboren leven en ouderen ethisch sanctioneert ( 128). In zijn onderscheid tussen “ het hart van het geloof” en “ secundaire thema’s” grijpt de paus overigens terug op het laatste Concilie dat heeft gesproken heeft over een “hiërarchie van waarheden” ( 130). De centrale waarheid dat Christus ons gered impliceert echter niet dat de meer perifere waarheden kunnen worden weggestreept (131). Paus Franciscus komt, in verbondenheid met paus Johannes Paulus II, op voor een “ cultuur van het leven” ( 133 e.v.).
Inzet voor christelijke eenheid
Vooral sinds het Tweede Vaticaanse Concilie heeft de Romana zich ingezet voor het herstel van de eenheid onder alle christenen. Paus Franciscus toont een grote oecumenische inzet juist ook door het bevorderen van een cultuur van ontmoeting door vriendschap en dialoog. De verschillende christelijke tradities kunnen door onderlinge ontmoeting wederzijds van elkaar leren ( receptive ecumenism) ( 145). Het gaat zowel om een dieper verstaan van de christelijke waarheid als om een meer intense beleving van vriendschap en liefde (146). In een dialoog van liefde en zoekend naar waarheid wil ook paus Franciscus zich inzetten voor de realisatie van een zichtbare en volledige eenheid van de Kerk ( 147). De oecumenische dialoog vraagt om een bereidheid tot bekering van alle dialoogpartners. De verzoenende liefde van Christus kan de obstakels voor verdere eenheid overwinnen ( 150). Prof. Echeverria is, zoals gezegd, een kenner van de theologie van de vooraanstaande gereformeerde theoloog Berkouwer. Juist in de levensgang van deze theoloog valt te zien hoe aanvankelijke aarzelingen over de dialoog met Rome geleidelijk aan werden overwonnen. Berkouwer kreeg oog voor de zwakontwikkelde kerkleer van de Reformatie en de voortdurende breuken binnen de protestantse wereld. Hij kreeg oog voor het feit dat de Reformatie een hervormingsbeweging binnen de ene Catholica wilde zijn. Er is maar één “ecclesia”. Weliswaar is er een pluriformiteit binnen de Kerk mogelijk maar geen pluraliteit van kerken (154). De feitelijke kerkelijke verdeeldheid staat dan ook onder de kritiek van het evangelie ( 154). De Kerk belijdt: “ credo unam ecclesiam”( 155). Door de oecumenische beweging heeft christenen geleerd dat de verschillende christelijke tradities meer overeenkomsten dan verschillen hebben. Maar oecumene mag niet blijven hangen in goede bedoelingen. Werkelijke groei in eenheid kan niet zonder de waarheidsvraag serieus te nemen ( 153).
Sinds het laatste Concilie leert de Romana dat de ene Kerk van Christus volledig bestaat ( subsistit in) binnen de Katholieke Kerk. Tegelijkertijd erkent de Romana de kerkelijkheid van de Oosterse Kerken. De protestantse kerken heten “ kerkelijke gemeenschappen”. Met al deze kerken en gemeenschappen zoekt de Romana een dialoog. Juist de ecclesiologie blijft een spannend en complex thema in de oecumenische dialoog. Maar door een wederkerige openheid kunnen de verschillende christelijke tradities stap voor stap toewerken naar een volledige en zichtbare communio. Niet alleen binnen de Romana maar ook in de contacten met de andere tradities gaat het dan om de relatie tussen de waarheid en de historisch bepaalde formuleringen van de waarheid. Kerkelijke eenheid is wat anders dan kerkelijke uniformiteit. Maar de erkenning van diversiteit kan nooit leiden tot een acceptatie van ecclesiologisch relativisme. De waarheidsvraag blijft ook voor paus Franciscus uitermate belangrijk (160 e.v.). Belangrijk is in dat verband ook een goede interpretatie van de notie “ hiërarchie van waarheden”, een notie van het laatste Concilie. Deze notie impliceert niet een onverschilligheid met betrekking tot de meer perifere geloofswaarheden. Ook deze geloofswaarheden blijven in de oecumenische dialoog onderwerp van gesprek (170 e.v.).
Paus Franciscus is voor veel waarnemers primair een geweldige bruggenbouwer. Hoewel prof. Echeverria dat niet wil ontkennen verbindt hij het pontificaat van paus Franciscus liever met het motto: geestelijke strijd. Hij ziet dat als de hermeneutische sleutel voor het optreden van de huidige paus (184). Jezus Christus plaatst iedere mens voor een keuze. Kan de liefde van Christus zich in mij wortelen? (185). Vanuit zijn eigen achtergrond als Jezuïet is het thema van de ”onderscheiding der geesten” heel belangrijk geworden (188). Het vormt uitdrukking van de geloofszin ( sensus fidei) (189). Om echter subjectivisme te voorkomen is het belangrijk dat iedere gelovige nauw verbonden blijft met de geloofsgemeenschap. Zo kan een “ meevoelen ( maar ook denken en handelen) met de Kerk” ( sentire cum ecclesia) gestalte krijgen ( 190 e.v.). De Kerk is teken en instrument van het Koninkrijk van God dat in Christus present is ( 197 e.v.). Christenen zien uit naar de voltooiing van dat Rijk. ( 200). Ondertussen hebben wij de roeping om het evangelie van Christus te verkondigen ( 202).
Korte evaluatie
Prof. Echeverria schreef een stevige maar ook boeiende studie. In het actuele kerkelijke debat rond huwelijk en gezin, kiest hij duidelijk voor een behoudende positie. Ik denk daarbij aan zijn felle kritiek op de theologische positie van Radcliffe en Bonny (56,65). Het boek lijkt dan ook geen bruikbare sleutel te bieden om de flinke tegenstellingen, die op dit moment binnen de Rooms Katholieke Kerk aan de oppervlakte komen, te overbruggen. Maar tegelijkertijd gaat hij niet mee met die stemmen die bij paus Franciscus een breuk in het pauselijk beleid constateren en de paus zelfs beschuldigen van het stichten van verwarring. Echeverria legt juist de nadruk op de grote continuïteit in het beleid van de pausen sinds Johannes XXIII. Zo ziet hij paus Paulus VI zelfs als een mentor van de huidige paus, zichtbaar in het groot aantal citaten van paus Montini in de publicaties van paus Franciscus ( 117). Ook de andere recente pausen komen veelvuldig terug in het spreken en schrijven van Franciscus. Het gaat de pausen vanaf Vaticanum II om een vernieuwing van de Kerk en een verstaanbare verwoording van de geloofsinhoud in blijvende verbondenheid met het bijbels getuigenis en de grote katholieke tradities. Dat geldt, naar de mening van prof. Echeverria, dus ook voor onze huidige paus. Alle recente pausen delen hetzelfde geloof, dezelfde morele opvattingen en de uitgangspunten voor de oecumenische dialoog. In die zin blijkt paus Franciscus, in weerwil van wat een aantal critici beweert, trouw aan de erfenis van het Tweede Vaticaanse Concilie.
Toch had prof. Echeverria, naar mijn inzicht, meer aandacht mogen besteden aan het eigen karakter en het charisma van paus Franciscus. Na de introverte en bijna verlegen paus Benedictus is een echte “mensenmens” op de zetel van Petrus gekozen. En dat heeft een golf van enthousiasme en bemoediging veroorzaakt, zowel binnen en buiten de Kerk. Ook ik deel de opvatting dat de paus in continuïteit met zijn voorgangers, en zeker ook zijn directe voorganger, aan het Petrusambt gestalte geeft. Dat geldt ook voor zaken die prof. Echeverria in zijn theologische studie niet behandelt zoals de aanpak van het seksueel misbruik ; het beëindigen van een dubieus Vaticaans financieel beleid en de dialoog met niet – of andersgelovigen. Ook paus Benedictus had veel aandacht voor deze onderwerpen. Toch is de nieuwe transparante aanpak van deze thema’s in de ogen van veel katholieken weldadig. Franciscus is een pastorale leraar en een verkondigende pastor die in heldere taal moderne, vaak onzekere en zoekende, mensen wil uitdagen om hun leven radicaal met de levende Christus te verbinden en vanuit Hem te gaan leven.