‘Luther was een probleem. Een moeilijk mens. En dat niet alleen voor de paus en de keizer, maar ook voor de andere reformatoren en voor de mensen om hem heen.’ Zo begint Herman Selderhuis zijn biografie van Maarten Luther. Het is een schitterend boek, prachtig geïllustreerd en uitgegeven door uitgeverij De Banier, waarin de lezer meegenomen wordt in het veelbewogen leven van Maarten Luther vanaf zijn geboorte in 1484 in Eisleben, zijn kinderjaren in Mansfeld tot aan zijn overlijden in 1546 opnieuw in Eisleben. De betekenis van Luther voor de ontluikende Reformatie komt uiteraard uitvoerig aan bod. Daarmee heeft Luther geschiedenis geschreven. Maar het leven van Luther behelsde meer. Selderhuis laat de hele Luther zien. Hij prijst zijn sterke kanten, maar schrijft even openhartig over zijn zwakheden en falen. ‘Luther, een mens op zoek naar God’ is een must voor iedereen die zich met het oog op de herdenking van 500 jaar Reformatie wil verdiepen in het leven van de Duitse Reformator.
Levensfasen
Het levensverhaal van Maarten Luther wordt in tien hoofdstukken verteld. De titels van de hoofdstukken duiden de verschillende levensfasen aan: kind, student, monnik, exegeet, theoloog, architect, reformator, vader, professor en profeet. Het is een vondst om langs deze invalshoeken de ontwikkeling van Maarten Luther in beeld te brengen, hoewel de scheiding tussen deze invalshoeken en rollen maar relatief is.
De eerste beide hoofdstukken zijn gewijd aan zijn jeugd. Het beeld dat Luther zelf heeft opgeworpen als zou hij van zeer eenvoudige komaf zijn geweest, wordt gerelativeerd. Zijn ouders waren niet arm en zijn vader had ambitieuze plannen voor zijn zoon die maar het beste rechten kon gaan studeren. Luther knapte daar echter op af en zeer tegen de zin van zijn vader koos hij voor het klooster. De band met zijn vader is een terugkerend thema in het boek. Selderhuis ontzenuwt de opvatting dat Luther daar een trauma aan zou hebben overgehouden. Op essentiële momenten in het leven houden ze elkaar vast. Zijn vader is aanwezig bij zijn priesterwijding in 1507 en bij zijn huwelijk met Katharina van Bora in 1525. Luther is diepbedroefd als hij vijf jaar later in Coburg, waar hij de uitkomst van de rijksdag in Augsburg afwacht, per brief op de hoogte wordt gesteld van het overlijden van zijn vader.
De breuk
Luther ging in 1505 het klooster in om monnik te worden. Hij bleef dat tot 1524 (toen hij zich definitief van zijn monnikspij ontdeed), maar eigenlijk – zo zegt Selderhuis aan het einde van zijn boek – is hij zijn hele leven ‘monnik’, een godzoeker, gebleven. Zijn hele wetenschappelijke ontwikkeling als exegeet, theoloog en architect/grondlegger van de Reformatie heeft hij als monnik geleefd. Hij was een talentvolle, leergierige en ook scrupuleuze monnik die zich met overgave stortte op de studie van de H. Schrift en daarover doceerde en preekte.
Het boek geeft een goed inzicht in het ontstaan van het conflict met Rome dat begon met de kritiek op de praktijk van de aflaat, maar allengs complexer werd, verdiepte en verhardde. Van cruciale betekenis is het geloofsinzicht dat een mens zelf niet in staat is zijn gerechtigheid tegenover God te verwerven, maar daarvoor geheel afhankelijk is van God’s genade. Het wordt de grondtoon van zijn hele theologie.
De publicatie van de 95 stellingen op 31 oktober 1517 vormde de opmaat van een proces dat in 1520 leidde tot zijn veroordeling. Luther liet zich met zijn geschriften ‘Aan de christelijke edelen van de Duitse natie, over het herstel van de christelijke stand’, ‘De Babylonische gevangenschap van de kerk’ en ‘Over de vrijheid van een christen’ ook niet onbetuigd. Daarna begint het grote touwtrekken waarbij Luther telkens wordt gesommeerd te herroepen, maar geen krimp geeft.
Uiteindelijk heeft hij het wel gehad met Rome en is wat hem betreft verzoening van standpunten niet meer mogelijk. Zijn medestanders, Melanchton voorop, dachten daar anders over. In Augsburg (1530) had het moeten gebeuren en anders in Regensburg (1541), maar de pogingen (van verschillende kanten) om tot een vergelijk te komen haalden het niet. Het ook de door keizer Karel V verhoopte concilie liet te lang op zich wachten, de breuk was niet meer te herstellen. Al in de periode tussen 1521 en 1525 worden kerkelijk en politiek beslissende stappen gezet. Luther speelt daarin (ook tegenover Karlstadt) een zeer bepalende rol.
Vader
Vanaf 1525 neemt zijn invloed op het verloop van de Reformatie af. Door zijn huwelijk met Katherina van Bora begint er een nieuwe levensfase. In acht jaar tijd worden in huize Luther (het voormalige Augustijnerklooster) zes kinderen geboren. Het is een opmerkelijk verhaal: Luther vond zichzelf niet zo geschikt voor het huwelijk. Min of meer op aangeven van Katharina van Bora besluit hij toch maar om met haar in het huwelijk te treden. In korte tijd is het huis vol kinderen, die van henzelf en de kinderen van onder andere zijn overleden zus. Käthe, die het huishouden met strakke hand leidde, had de zorg over maar liefst zeventien kinderen. Daarbij kwam nog dat ook studenten in dit huis onderzak zochten en vonden. Diepbedroefd is Luther als zijn tweede kind, Elisabeth, al na acht maanden overlijdt.
Laatste periode
De laatste twee hoofdstukken beslaan de periode van 1530 tot zijn dood in 1546. Luther is een gezaghebbend man in Wittenberg. In 1535 wordt hij decaan van de theologische faculteit, een functie die tot het einde van zijn leven vervult. Hij blijft doceren, preken en schrijven, maar wordt wel in toenemende mate gekweld door ziekte.
In het laatste hoofdstuk komt de verhouding van Luther tot de joden aan de orde. Selderhuis windt er geen doekjes om: ‘Enorm was de ravage die Luther aanrichtte met zijn geschriften over de Joden’. In 1523 had hij de hoop Joden voor het Evangelie te winnen. Daarna wordt zijn visie op Joden steeds negatiever. Dit culmineert in het geschrift uit 1542 ‘Von den Juden und ihren Lügen’.
Luther bleef tot op het laatste moment van zijn leven actief. Om een geschil tussen broers te beslechten reisde hij in januari 1546 naar Eisleben, zijn geboorteplaats waar hij in de nacht van 18 februari sterft. Enkele dagen later wordt hij in Wittenberg begraven.
Herman Selderhuis is er in geslaagd om de persoon van Luther tot leven te brengen. Het is van het begin tot het einde een spannend boek dat de lezer meeneemt naar de beginperiode van de Reformatie. Van harte aanbevolen.