In dit informatieve en boeiende boek worden vijf voor Nederland en Vlaanderen relatief nieuwe kerken op een aansprekende wijze uiteengezet. Het betreft achtereenvolgens de Syrisch-Orthodoxe kerk, de Koptisch-Orthodoxe kerk, de Ethiopisch-Orthodoxe Tewahedo kerk, de Eritrees-Orthodoxe Tewahedo kerk en de Armeens-Apostolische kerk. De auteur focust daarbij op hun geschiedenis, liturgie en geboorteverhalen van Christus. Het eerste hoofdstuk over de Syrisch-Orthodoxe kerk is met zestig bladzijden het langste. Drie kerstverhalen uit de Perzische Kores kerk en 32 verduidelijkende foto’s sluiten het boek af. Het voorwoord is geschreven door aartsbisschop Mor Polycarpus Augin Aydin van de Syrisch-Orthodoxe kerk in Nederland.
Oude tradities
Feitelijk zijn deze kerken allesbehalve nieuwkomers, ze vertegenwoordigen juist de oudste vormen van christendom. Ze hebben de Lage Landen tamelijk laat bereikt via migratie en recente vluchtelingenstromen uit het Midden-Oosten, India en Oost-Afrika. Vandaag gaat het om ongeveer 60.000 gelovigen die veelal te vinden zijn in de grotere steden van Nederland (en Vlaanderen). In de regio Twente functioneert het klooster Sint Ephrem in het dorp Glane/Losser als landelijk centrum van de Syrisch-Orthodoxe kerk en telt de stad Almelo ruim 7000 Armeense christenen. Op plaatsen waar oriëntaals-orthodoxe christenen bijeenkomen betreft het meestal kerken voor de eredienst verenigd met nevenruimtes voor vorming, ontspanning en gezamenlijke maaltijden.
Voor Jaap van Slageren is het zijn derde publicatie in korte tijd over Oriëntaals-Orthodoxe christenen. In 2013 publiceerde hij een boek over Thomaschristenen in India en in 2015 verzorgde hij een uitgave voor de Raad van Kerken met Oriëntaals-Orthodoxe kerstverhalen die ook in dit boek zijn opgenomen. Als secretaris van de Nederlandse Zendingsraad was hij eind jaren tachtig betrokken bij een felle commotie over de Armeense kwestie/genocide. Reeds in zijn tijd als predikant in Kameroen constateerde hij verbanden tussen Afrika en de joodse religie. Gedurende enkele jaren was hij docent missiologie en godsdienstwetenschap aan de Universitaire Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid in Brussel.
Chalcedon
De Oriëntaals-Orthodoxe kerken onderschrijven de besluiten van de eerste oecumenische concilies, maar niet de opvatting van het concilie van Chalcedon uit 451 die het wezen van Christus voorstelt met twee duidelijk van elkaar te onderscheiden naturen, de goddelijke en de menselijke. Hierin verschillen zij van de Oosters-Orthodoxe en Westerse kerken, maar in de dialoog tussen de Oosterse en Oriëntaalse tradities speelt het verschil geen grote rol meer. Wat kerkelijke feestdagen betreft houdt deze confessionele familie zich aan de oude Juliaanse (Romeinse) kalender en hun onderlinge contact was eeuwenlang zeer beperkt, zodat ze elk eigen contextuele vormen hebben ontwikkeld wat vooral tot uiting komt in de liturgie. Zelf heb ik dit in augustus 2016 van nabij kunnen meemaken toen ik in Helsinki een lange meeslepende kleurrijke dienst bijwoonde (binnen schoenen uit!) van de Ethiopisch-Orthodoxe vluchtelingenkerk in het culturele centrum Sofia van de Finse Orthodoxe kerk. Eerder al interviewde ik enkele christelijke vluchtelingen uit Eritrea en Ethiopië in Amersfoort voor het tijdschrift Pokrof. De beschrijving door Jaap van Slageren van deze Eritrese en Ethiopische gemeenschappen was voor mij heel herkenbaar.
Toegankelijk
De auteur wilde geen puur wetenschappelijk werk schrijven. Soms gaat hij populariseerd te werk zoals hij zelf schrijft, maar het boek bevat toch flink wat voetnoten en een fikse lijst met geraadpleegde bronnen. Feedback van betrokken vijf kerken is verwerkt in het eindresultaat. De schrijver biedt westerse christenen tal van verrassende inkijkjes en nieuwe inzichten in de Oriëntaals-Orthodoxe kerken wereld waarvan de Ethiopische traditie zich los van Westerse invloeden ontwikkelde. Hieronder belicht ik enkele kenmerken:
Zo waren er nauwe banden tussen het jodendom en het vroege Syrische en Ethiopische christendom. In Syrië zijn er nog steeds liturgische gebeden die herkenbaar ontleend zijn aan Joodse gebedsvormen (p.24). Vormen van (hoger) onderwijs zijn overgenomen van het Joodse leerhuis (bet midrash) en de band met het Joodse volk wordt vastgehouden zonder zich in plaats van Israël te stellen (p.58). Volgens Jaap van Slageren was de invloed van Joodse tradities op de eredienst in de Ethiopische en Eritrese kerk zelfs aanzienlijk (p.118-121). Historisch is de impact vanuit Syrië op zowel oriëntaalse- als oosters orthodoxe tradities eveneens groot geweest (p.32).
In voortbestaan bedreigd
In het Midden-Oosten is hun geschiedenis grondig beroerd door de opkomst van de islam. Voor onderdrukking en vervolging plaatsvonden was de relatie tussen christenen en moslims redelijk goed. Tot het jaar 705 konden zij nog samen bidden (p.46) en het christelijke Eritrea en Ethiopië vingen vervolgde moslims uit Mekka begin zevende eeuw gastvrij op. Eén keer in de 16de eeuw staken de islamitische legers uit Jemen over naar Afrika waarbij ook Ethiopische kloosters en kerken verwoest werden. Een actuele uitzondering in Afrika is Eritrea waar zich geen spanningen tussen moslims en christen zouden voordoen (p.134).
De genocide onder het Ottomaanse rijk (1915-1919) vond behalve op Armeniërs ook plaats op andere christelijke groepen zoals Syrische christenen (p.47).
Narratief en poëtisch
De eenheid en de samenhang van het Oude en Nieuwe Testament wordt onderstreept en de geestelijke rijkdom zit niet zozeer in iconen zoals vaak wordt gedacht, maar in poëzie. Doorheen het boek geeft de auteur daarvan voorbeelden uit de liturgie.
Hun theologie is eerder narratief dan reflexief. Zonde wordt niet direct juridisch geduid, maar als een wond die genezing behoeft. Jezus verschijnt dan als de Genezer. Hun verzoeningsleer verschilt van die in het westen. Van zeer grote betekenis is het vasten, zonder vasten geen feesten (bv. p. 119-120).
Gelukkig heeft Jaap van Slageren oog voor de situatie van vrouwen in de oriëntaalse tradities. Lang niet veel schrijvers hebben dit. Zo hielpen veel Oriëntaals-Orthodoxe vrouwen, naast monniken en priesters, mee bij de verspreiding van het evangelie en hebben vrouwen zwaar geleden onder de vervolgingen ten tijde van keizer Diocletianus (284-305). Vrouwen participeren actief in de liturgie met zang, dans en muziekinstrumenten.
Oriëntaals-Orthodoxen staan vrij open naar niet-Orthodoxe kerken. Ze bekleedden in de Wereldraad van Kerken sleutelposities als voorzitter van het Centraal Comité of zijn commissies.
Eritrea
Toch had de schrijver m.i. wel wat dieper kunnen ingaan op de positie van vrouwen in deze door mannen geleide Oriëntaals-Orthodoxe kerken. Hij schrijft bv. dat in Eritrea, ook in de kerk, vrouwen als gelijkwaardig aan mannen worden beschouwd, hoewel ze geen rol hebben in de eucharistische liturgie (p. 134-135). Ofschoon vrouwen een grote rol hebben gespeeld bij de strijd om Eritrea’s onafhankelijkheid en gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen in theorie past bij een ‘socialistische’ staat, weerspreekt de praktijk de gelijkheidwaardigheid van de seksen. Patriarchale kerken kennen verder geen gelijkwaardige of gelijke status voor vrouwen en mannen. Onbelicht blijft ook wat Oriëntaals-Orthodoxe christenen hier denken over sociaal-maatschappelijke kwesties. De ware reden waarom christenen wegvlucht(t)en uit Eritrea wordt in het boek maar terloops vermeld. Mensen ontvluchten Eritrea, dat ook wel het ‘Noord-Korea van Afrika’ wordt genoemd, wegens de zware onderdrukking door het huidige regiem. Misschien iets voor een tweede druk waarbij ook de situatie van de Oriëntaals-Orthodoxe kerken in Vlaanderen mee opgenomen zou kunnen worden.
Met zijn boek maakt Jaap van Slageren buitenstaanders nieuwsgierig naar en vertrouwd met de vaak nog onbekende leefwereld van Oriëntaals-Orthodoxe gemeenschappen. Het is een aangenaam leesbaar en wetenswaardig boek.