De encycliek Laudato Si’ van paus Franciscus uit 2015 drukt zorg uit om ‘ons gemeenschappelijk huis’. In de encycliek ligt sterk de nadruk op het klimaat als collectief ondeelbaar goed: het gaat niet om’ jouw’ klimaat of ‘mijn’ klimaat maar om ons klimaat. Dit gegeven vereist actie op het niveau van algemeen welzijn. Daarom ligt in hoofdstuk 5 van de encycliek veel nadruk op de dialogen op internationaal en nationaal niveau. Met deze keuze is de encycliek succesvol geweest: ze leverde een morele grondslag voor het klimaatverdrag van Parijs.
Het klimaatverdrag is een mijlpaal op de weg naar een mondiaal klimaatbeleid; een weg die nog lang genoeg is. In zekere zin is de receptie van LaudatoSi’ belemmerd door haar onmiddellijke succes in Parijs. Want wat nodig blijft, is een visie hoe verschillende actoren – personen, bedrijven, NGO’s, kerken ieder op eigen wijze en in gersprek met elkaar op weg gaan naar een goede klimaatbeleid.
Inspiratietafel
De Raad van Kerken in Nederland heeft hier een mooie vorm voor gevonden: de inspiratietafel. Van een van deze inspiratietafels – die over klimaatverandering – is een handzaam verslagboek gemaakt onder redactie van Jan Jorrit Hasselaar. De formule van de klimaattafel komt hierin duidelijk naar voren: ieder spreekt vanuit eigen verantwoordelijkheid en met respect voor en interesse in de manier waarop anderen hun verantwoordelijkheid voor een goed klimaat dragen. Door dit uitgangspunt wordt het mogelijk inspiratie te delen. Oud-katholiek aartsbisschop Joris Vercammen verwoordt de voordelen van deze formule in deze uitgave zo: ”Zonder de urgentie te ontkennen, brengt de Inspiratietafel diverse partijen bij elkaar’ (blz. 10).
De inspiratietafel zelf begon met een ‘beeldenstorm’, een inventarisatie van beelden over elkaar; een uitermate boeiend element.
De uitgave bevat behalve goed gekozen beeldmateriaal ook teksten van de bijdragen. De inpspirerende openingsboodschap van de ‘groene'(Grieks Orthodoxe) patriarch Bartolomeüs. Hij riep Deuteronomium 30 in herinnering: verkies dan het leven boven de dood, het goede over het kwade, en gerechtigheid boven geweld’.
Vragen vanuit bedrijfsleven
Alle bijdragen zijn kort en lezenswaard. Ze laten zich juist door de compactheid niet makkelijk samenvatten. De bijdrage die mij zelf het meest trof – in positieve zin- was die van Annemarie van der Rest, in het dagelijks leven Manager Health, Safety, Security and Environmental Affairs bij Shell Nederland B.V. Als onbevangen lezer van de encycliek LaudatoSi’ formuleert zij puntige en terzake doende verbazing over wat ontbreekt in de encycliek: het probleem van de toenemende vraag naar energie komt niet aan bod; er is geen aandacht voor digitalisering; de trek naar de steden wordt vooral als bedreiging benaderd. Naar mijn inzicht doet de Raad van Kerken er goed aan deze verbazing serieus te nemen. Ze sluit aan bij een eerdere observatie mijnerzijds dat het wel lijkt alsof het bedrijfsleven niet is beluisterd in de fase van de totstandkoming van de encycliek: over corporate social responsibility en het commitment van bedrijven aan een goed klimaat leest men niets. Van der Rest test de dialogische kwaliteit van de sociale leer van de kerk, die voor het zien (de analyse) als bij het (moreel) oordelen over de situatie als bij de ontwikkeling van programmatisch een voorkeur voor dialoog uitspreekt.
Natuurlijk kan Shell – naar mijn inzicht- van haar kant ook iets leren van het consequent volhouden van het perspectief van de gemarginaliseerden in Laudato Si’. Dat zou de maatschappelijke praktijk van Shell in Nigeria kunnen beïnvloeden. Maar toch blijft staan dat ook de positieve inbreng van bedrijven – die juist vereist is voor ons toekomstig klimaat – onderbelicht blijft. Je moet het maar durven: omgeven door kerken een omhelsd document bekritiseren. Annemarie van der Rest deed het.
Alleen al haar bijdrage – een reactie op de presentatie van de encycliek door publiek theoloog Erik Borgman – is de moeite van het aanschaffen van deze uitgave waard.
Beloften, niet bindend
Andere bijdragen zijn ook zeer lezenswaard, bijvoorbeeld die van Pier Vellinga, een van de oprichter van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) die ingaat op de wetenschappelijke basis van klimaatbeleid; een zeer actuele kwestie. Hij wijst er op dat het bottom-up aspect van de klimaattop in Parijs behalve het sterkste element ook het zwakste was, want de beloften van de afzonderlijke landen zijn niet bindend. In feite geeft hij hiermee aan dat er werk aan de winkel is binnen de afzonderlijke lidstaten van de VN.
De formule van de inspiratietafel blijkt in deze bundel een vruchtbare weg om de spiritualiteit die we nodig hebben om ons vruchtbaar op de toekomst te richten, te verbinden met maatschappelijke praktijken en zo op kruisbestuiving in te zetten.
Vanuit het gezichtspunt van de sociale leer van de kerk zou de formule ‘inspiratietafel’ nog wel verrijkt kunnen worden door inspiratie te verbinden met oriëntatie, met reflecties over morele beginselen, waarden en normering voor praktijken. Dat de kerken het opgeheven vingertje vermijden is zeer te prijzen; maar inspiratie behoeft wat mij betreft nog wel meer concretisering in een vorm van normativiteit die zelf ook dialogisch van aard is.
We have a dream. Inspiratietafel klimaatverandering. An Ongoing Conversation. Jan Jorrit Hasselaar (red.), ISBN 978-90-70596-75-0, prijs € 10,– incl. verzendkosten. Te bestellen via: https://www.okkn.nl/webwinkel/149/we_have_a_dream
Prof. dr. Fred van Iersel doceert onder meer sociale encyclieken aan Fontys Hogeschool voor Theologie en Levensbeschouwing en aan International Institute Canon Triest in Gent (B.). Hij is voorzitter van de Beraadsgroep Samenlevingsvraagstukken van de Raad van Kerken in Nederland.