In de bundel ‘Rechtvaardige oorlog, rechtvaardige vrede’ (2018) onder redactie van katholiek theoloog Fred van Iersel worden artikelen over de theologie van vrede en de theorie van de rechtvaardige oorlog gecombineerd met bijdragen over de praktijk van kerken in het stichten van vrede. Er wordt veel aandacht gegeven aan ontwikkelingen in de vredestheologie in de katholieke kerk, vooral door de stappen die paus Franciscus zet op dit gebied. Ook is er een sectie met oecumenische bijdragen, met vooral reflectie vanuit verschillende protestantse tradities op de theologie over vrede en oorlog. Deze derde bundel in de reeks ‘religie en veiligheid’[1] wil zo een beeld schetsen van hedendaagse christelijke vredestheologie als work in progress.
Geweldloosheid en katholieke vredestheologie
Deze derde bundel is naar mijn mening de beste uit de serie tot nu toe. De eerste twee secties van artikelen – zowel in het Nederlands als in het Engels – bespreken ontwikkelingen in de katholieke vredestheologie. Een mooie bijdrage is een artikel van Van Iersel over Thomas Merton als inspiratie voor de heroverweging van geweldloosheid en rechtvaardige oorlog. Tussen de artikelen zijn ook lezingen opgenomen van kardinaal Ravasi over militair apostolaat en een bijbelse cultuur van vrede, en van aartsbisschop Tomasi over de manier waarop het Vaticaan het internationaal recht onderschrijft als instrument voor vrede. Twee documenten van de commissie van de bisschoppenconferenties van de Europese Unie (COMECE) laten zien hoe de principes van de katholieke sociale leer over vrede worden toegepast in aanbevelingen voor het Europa van vandaag. Sommige artikelen in deze twee secties spreken op een wat abstracte manier over de principes van de katholieke sociale leer over vrede en oorlog, maar er wordt een goed beeld gegeven van recente ontwikkelingen in het katholieke denken over deze thema’s. Terecht wordt er veel aandacht gegeven aan het thema van geweldloosheid, vooral naar aanleiding van de boodschap van paus Franciscus over geweldloosheid voor de Wereldvrededag van 1 januari 2017.
Oecumene en vrede
Een sterk punt van deze bundel is de derde sectie met oecumenische bijdragen. De orthodoxe Nicholas Sooy biedt een synthese van empirische theorie, social systems theory, en spirituele teksten van Thomas Merton, Thich Nhat Hanh en Ghandi over de rol van de vredestichter. Zo geeft hij een wetenschappelijk en spiritueel beeld van de persoonlijke en sociale eigenschappen die een vredestichter tot een succesvol bemiddelaar maken. Bram Grandia schrijft over de discussies in de twintigste eeuw onder gereformeerden over vrede en oorlog, en Jan Martijn Abrahamse verwoordt het radicale vredesperspectief van de vrije kerken, vooral door gebruik te maken van de theologie van Stanley Hauerwas. Een bijdrage van Kerk in Nood laat zien hoe een katholieke organisatie die zich inzet voor vervolgde christenen, verschillende initiatieven van dialoog en verzoening steunt in landen als de Filippijnen en Israël/Palestina. Deze sectie is erg waardevol, omdat het een perspectief geeft op dialoog tussen christenen over vredestheologie, die wederzijds verrijkend kan zijn. Maar bovenal suggereert het een visie op de kerken als een gezamenlijke kracht van vrede in de wereld (een voorbeeld hiervan zagen we afgelopen jaar hier bij de Gemeenschap van Sant’Egidio in Rome in het bezoek van de Raad van Kerken van Zuid Sudan aan paus Franciscus en aan Sant’Egidio om te spreken over de gezamenlijke inzet van de christenen voor vrede in het door oorlog verscheurde land)[2]. Dit zou in de toekomst verder uitgewerkt kunnen worden voor de Nederlandse situatie, bijvoorbeeld door te reflecteren op de bijzondere recente oecumenische ervaring van het gebed in de Bethelkapel in Den Haag.
Reflectie en verdieping
Zoals ook bij de twee eerdere bundels in deze serie, zijn ook na de publicatie van deze derde bundel de ontwikkelingen in de vredestheologie ondertussen in rap tempo verder gegaan. Een belangrijke stap werd begin dit jaar door paus Franciscus gezet tijdens zijn bezoek aan de Verenigde Arabische Emiraten, door het ondertekenen van een document over universele broederschap samen met Al-Tayeb, de imam van de invloedrijke Egyptische Al Azhar-universiteit.[3] Maar juist het hoge tempo van het vredeswerk en de vredesdialoog van paus Franciscus laat zien hoe belangrijk het is om zijn eerdere bijdragen niet te vergeten, maar ze te bestuderen, te verdiepen, en uit te werken. Het thema van de geweldloosheid is hier een voorbeeld van. Ook om deze reden is de bundel van Van Iersel erg waardevol.
Ik kan ‘Rechtvaardige oorlog, rechtvaardige vrede’ dus van harte aanbevelen, vooral vanwege het oecumenische karakter en de actuele relevantie van deze bundel.
[1] Zie ook ‘Religie in conflict’ (https://www.oecumene.nl/documentatie/boekbesprekingen/1425-religie-in-conflict-f-van-iersel-ed) en ‘Weg van geweld’ (https://www.oecumene.nl/documentatie/boekbesprekingen/1443-weg-van-geweld-fred-van-iersel-red-boekbespreking).
[2] Zie https://www.santegidio.org/pageID/30284/langID/nl/itemID/24832/ZuidSoedan-Sant-Egidio-De-Raad-van-Kerken-op-bezoek-bij-de-Gemeenschap-na-de-audi%C3%ABntie-in-het-Vaticaan-Help-ons-het-vredesproces-te-ondersteunen.html.
[3] https://w2.vatican.va/content/francesco/en/travels/2019/outside/documents/papa-francesco_20190204_documento-fratellanza-umana.html.