Op de Vijfde Zondag van Pasen, 19 mei 2019, wordt in Nederlandse parochies de Zondag voor de Oosterse Kerken gehouden. Motto van deze bijzondere zondag is: God verheerlijken in liturgie en leven. Uitgangspunt is dat het Bijbelse begrip van verheerlijken en het liturgische begrip ‘verheerlijken’ op elkaar betrokken zijn.

In het Johannesevangelie verwijst het woord ‘verheerlijken’, ‘verheerlijkt worden’ steeds naar het grote mysterie van Jezus’ kruisdood en verrijzenis. In hetzelfde Johannesevangelie wordt dit ‘verheerlijken’ verbonden met het gebod aan de gelovigen om elkaar lief te hebben en zo te delen in de liefde van God (Joh 13,31-35). Zo worden ‘verheerlijken’ en het concrete leven van alledag met elkaar verbonden. Verheerlijken gaat ook over het eer brengen aan God. Het oosters-orthodoxe christendom geeft op een bijzondere wijze uitdrukking aan het verheerlijken van God en het leven in de liefde. Op deze Zondag voor de Oosterse Kerken staan wij stil bij die bijzondere wijze waarop de Orthodoxe Kerk dit doet.

Voor het vieren van deze zondag in de liturgie komen hier op deze website een digitale poster, preeksuggesties en enkele artikelen ter beschikking. U kunt de poster in zware resolutie gratis bestellen via secretariaat@oecumene.nl 

In Johan te Velde’s artikel ‘Varianten van verheerlijking: het bijbels en liturgisch gebruik van een term’ wordt onderzocht in hoeverre er een verband is tussen de meerduidigheid van het begrip ‘verheerlijken’ zoals we dat in de Bijbel aantreffen en voorbeelden van het liturgische ‘verheerlijken’ uit de liturgie van de Latijnse Kerk. Mutatis mutandis kan dat ook gelden voor de Byzantijnse liturgie.

De lezingendienst van de Vijfde Zondag van Pasen waarop de Zondag voor de Oosterse Kerken gehouden wordt heeft een toepasselijke tekst van Augustinus, waarin het verheerlijken van God in de liturgie en het leven van alledag sterk op elkaar betrokken worden.

Het nieuwe nummer van Overeen is bijna geheel gewijd aan het thema van de Zondag voor de Oosterse Kerken. U vindt het hier 

De icoon ‘Christus in heerlijkheid’

De icoon ‘Christus in heerlijkheid’ (of ‘Christus in glorie’) stamt uit de Russische traditie. De icoon op de poster van de Zondag voor de Oosterse Kerken 2019 is van de hand van de heilige Andrej Rubljov, de beroemde Russische icoonschilder uit omstreeks 1400. Rubljov was een monnik. De icoon drukt Christus’ grootheid uit. De achtergrond waartegen de Christusfiguur staat afgebeeld heeft een symbolische betekenis. De beeltenis van Christus ten voeten uit is geplaatst in een soort vierkant, rood van kleur. Deze symboliseert Gods heerlijkheid. Dit vierkant heeft een donkere amandelvormige mandorla in zich. Het is op deze icoon niet zo duidelijk, maar in die donkere mandorla zijn zesvleugelige serafs geschilderd. De mandorla symboliseert volgens een bepaalde uitleg het universum en is geplaatst in een rode ruit, symbool van de aarde. In de vier hoeken van de ruit zien we de iconografische symbolen van de vier evangelisten: de adelaar (Johannes), de engel (Mattheüs), de os (Lukas) en de leeuw (Marcus). Het vierkant vormt samen met de ruit een achtpuntige ster, die ook wel als symbool voor de toekomstige wereld wordt geïnterpreteerd. Christus zetelt op een gestileerde troon, die hier dun op de achtergrond is geschilderd. In zijn linkerhand heeft Hij een geopend Evangelieboek (onduidelijk is welke tekst daar staat in het Kerkslavisch), met de rechterhand zegent Hij. Het lange kleed van Christus is licht van kleur, wat Zijn verheerlijkte staat uitdrukt. Zijn voeten rusten op een voetenbank. De drie gevleugelde wielen die zijn voeten omringen komen uit het boek Ezechiël en uit de Openbaring van Johannes.

Dit type icoon is vaak de centrale icoon van een uitgebreide deësis, een rij iconen die in de iconostase (Iconenwand) is geplaatst boven de middelste deuren, de Koninklijke Deuren geheten. Deze rij iconen drukt de voorbede, de voorspraak uit (deësis betekent smeekbede) voor de mensheid door de heiligen ten overstaan van Christus de rechter op de Dag van het Laatste Oordeel. Onduidelijk is of deze concrete icoon van Rubljov stamt uit een deësis-rij.

God verheerlijken in liturgie en leven

Preekvoorbereiding bij de Zondag voor de Oosterse kerken,

5^e zondag van Pasen, 19 mei 2019

Lezingen

Hand. 14:21-27 Ps. 145 Openb. 21:1-5a Joh. 13:31-33a.34-35

Preekschets

De evangelielezing van deze zondag is genomen uit de afscheidsrede van Jezus in het Evangelie van Johannes, uitgesproken op de avond vóór Zijn dood. In deze lezing spreekt Jezus over Zijn afscheid van Zijn leerlingen, maar blikt Hij ook verder vooruit: naar Zijn verheerlijking en naar de zending van de Geest (Joh. 14:16–17, 25–26). Omdat de evangelist op deze wijze lijnen trekt van Pasen naar Pinksteren, plaatst de Kerk deze lezing tussen Pasen en Pinksteren (Homiletisch Directorium 55), als een voorbereiding op de uitstorting van de Geest. Als vrucht van die Geest zullen wij delen in de liefde die Jezus voor Zijn leerlingen had.

In het Johannesevangelie verwijst het woord ‘verheerlijken’, ‘verheerlijkt worden’ steeds naar het grote mysterie van Jezus’ kruisdood en verrijzenis. Dit ‘verheerlijken’ wordt verbonden met het gebod aan Zijn leerlingen om elkaar lief te hebben en zo te delen in de liefde van God. Zo zijn ‘verheerlijken’ en het concrete leven van alledag met elkaar verbonden. Het Oosters christendom geeft op een bijzondere wijze uitdrukking aan het verheerlijken van God en het leven in de liefde. Daar wordt vandaag aandacht voor gevraagd. Laten we eerst stilstaan bij de lezingen die we zojuist gehoord hebben.

Hoewel het fragment uit het Johannesevangelie maar een korte tekst is wordt er veel in gezegd. Het eerste gedeelte (v. 31-33) gaat over de verheerlijking van de Mensenzoon en de verheerlijking van God. Het tweede gedeelte (v. 34-35) gaat over het nieuwe gebod van de liefde dat Jezus Zijn leerlingen op het hart bindt. De wederzijdse liefde is het onderscheidende kenmerk van de christen en de christelijke gemeenschap.

Dat is een prachtige opdracht. Maar tegelijkertijd weten we dat het wat dat betreft vaak spaak loopt in kleine en grote kerkelijke verbanden. Hoe komt het toch dat wij zoveel moeite hebben om de onderlinge liefde te bewaren? Is dat te moeilijk? Ligt het aan de ander of aan onszelf? Klopt onze opvatting van wat liefde is misschien niet? De tekst geeft een aanknopingspunt: Jezus houdt Zijn leerlingen voor, elkaar lief de te hebben op de wijze zoals Hij hen heeft liefgehad.

Wat weten we eigenlijk van de liefde van Jezus voor Zijn leerlingen? Hij heeft ze geroepen, Hij heeft ze onderwezen en gevormd, Hij heeft ze er op uitgestuurd om het Goede Nieuws te verkondigen. De kring van de twaalf hield Hij dicht bij zich. Met hen viert Hij het laatste avondmaal en aan hen probeert Hij duidelijk te maken wat er staat te gebeuren. Maar Zijn leerlingen kunnen het niet echt vatten.

Goed, Johannes schrijft zijn evangelie als deze gebeurtenissen allang voorbij zijn. Het Johannesevangelie is veel meer dan een ooggetuigenverslag over wat zich decennia daarvoor heeft afgespeeld. Het gaat in het Johannesevangelie bovenal over de openbaring van God in Jezus. En wat Jezus van God laat zien is Zijn liefde in tekenen en in daden, die uitlopen op de zelfgave op het kruis. 

Moest dit gebeuren? Volgens het Johannesevangelie wel. Jezus wist dat het verraad op handen was en dat het uit het eigen midden kwam. Hij onderneemt geen enkele poging het verraad te verhinderen of er aan te ontsnappen; de dingen moeten hun loop hebben, opdat de Mensenzoon wordt verheerlijkt en in Hem God verheerlijkt wordt.

Is het vreemd dat Jezus’ leerlingen dat op dat moment niet konden vatten? Is het wel te vatten? Pas later als het drama van de arrestatie, het proces, het lijden en de dood op het kruis voorbij zijn en ze Jezus Verrezen ontmoeten, dán komen ze tot geloof.

Dat leven gevende geloof in Jezus de Messias, Zoon van God, is een grote kracht die de leerlingen niet voor zichzelf mogen en kunnen houden. In het boek Handelingen wordt verhaald hoe dat geloof zich verspreidde van Jeruzalem naar Antiochië, Anatolië en Klein-Azië tot in Rome toe. De verkondiging van Paulus is zeer succesvol, hoewel ook hij maar al te goed weet dat we door veel ellende heen moeten om het koninkrijk van God binnen te gaan. Maar dat is dragelijk, omdat we in Jezus en Zijn liefde een voorbeeld hebben, waaraan we ons kunnen spiegelen. We mogen erop vertrouwen dat we daar doorheen zullen komen. Maar Jezus is niet alleen een voorbeeld van Godsvertrouwen: Hij is zelf als Gods Zoon onze kracht in en door Hem het Koninkrijk van God te kunnen binnengaan.

En het is dragelijk omdat we mogen geloven dat Gods overstelpende liefde, die in Jezus zo dichtbij is gekomen, uitstaat naar voltooiing. Het boek Openbaring getuigt daarvan met het visioen van de nieuwe hemel en de nieuwe aarde. Tegenover alle doemdenken in dat het uiteindelijk allemaal op niets uit zal draaien met deze wereld, met deze schepping, lezen we in het boek Openbaring dat God bij Zijn volk wil wonen, alle tranen zal wissen, alles nieuw zal maken, de dood zal overwinnen en al het oude achter zich zal laten.

Hoe zouden we God niet loven en danken in de liturgie en in het dagelijks leven als we door dit geloof gedragen worden. De Eucharistie rust ons daarvoor toe en voedt ons om ook als het leven zwaar wordt, Gods lof te blijven zingen.

Voor de Oosterse Kerken – zoals voor de Katholieke Kerk – is de viering van de Goddelijke Liturgie, zoals de Eucharistie genoemd wordt, bron en hoogtepunt van het heel het christelijk leven. Hier ligt ook geen wezenlijk onderscheid tussen de grote tradities van de Kerk. Maar ons geloof kan steriel en vruchteloos worden als het niet doorwerkt in het leven.  

Op weg naar Pinksteren worden wij opgeroepen om naar een woord van Augustinus ‘Hem te loven met heel ons hart, niet met de lippen en de stem alleen, maar met heel ons geweten, met heel ons leven, met al onze daden.’ Opdat wij door de gave van de H. Geest kunnen delen in de liefde die Jezus voor Zijn leerlingen had.

Voorbeden

(Broeders en zusters,) we zijn geroepen om van harte te geloven in Gods Zoon Jezus Christus en elkaar lief te hebben zoals Hij ons geboden heeft. In trouw aan dit gebod mogen wij vrijmoedig omgaan met God. Laat ons in deze geest bidden tot God, onze Vader:

– Voor christenen wereldwijd, in het bijzonder die van de lokale Orthodoxe Kerken van de Byzantijnse en Oriëntaalse tradities: dat verdeeldheid overwonnen wordt en de eenheid van de Kerk wordt hersteld. Laat ons bidden…

– Voor christenen in het Midden Oosten: dat zij in hun moeilijke situaties als christengemeenschappen kunnen standhouden en de hoop niet verliezen. Laat ons bidden…

– Voor vrede in Syrië en Oekraïne: dat na vele jaren van oorlog en verwoesting de wapens zwijgen en met de wederopbouw een begin gemaakt wordt zodat mensen er weer zonder angst kunnen leven. Laat ons bidden…

– Voor de Kerk in ons land: dat het geloof in de Verrezen Heer in de parochies nieuwe geloofsmoed en ijver losmaakt voor de verkondiging van het Evangelie. Laat ons bidden…

– Voor onze gemeenschappen en voor onszelf: dat wij kracht vinden om ons christelijk geloof te bewaren en te beleven in onze tijd. Laat ons bidden…

– Voor allen die hun leven aan Christus willen toewijden: dat hun leven een getuigenis wordt van Gods liefde en gerechtigheid. Laat ons bidden…

God Vader, zie goedgunstig neer op uw Kerk, sterk haar en laat haar weer opbloeien. Wil dan onze gebeden die wij hardop of in stilte aan U opgedragen hebben, liefdevol verhoren. Dat vragen wij U door Christus onze Heer. Amen.

(Preekschets en voorbeden goedgekeurd door de Nationale Raad voor Liturgie)

Voor meer info: secretariaat@oecumene.nl, 073-7370026.